آنچـه پیش‌روی پژوهشگران علوم عقلی قرار دارد، چكیده و نمایه‌های كتاب ارزشمند شرح المقاصد فی علم الکلام است كه در «مركز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی» وابسته به «مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€» با شیوه‌ای خاص تهیه شده و در اختیار علاقه‌مندان علم كلام اسلامی قرار گرفته است.

چكیده‌نویسی منابع مهم علوم عقلی در رشته‌های گوناگون، یكی از فعالیت‌های تحقیقی «مركز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی» است كه به منظور آسان‌سازی، سرعت‌بخشی و جامعیت پژوهش‌های علوم عقلی اسلامی صورت گرفته است. این فعالیت برای دستیابی به اهداف بعدی مرکز، که تدوین مقالات فرهنگ‌نامه‌ای و دائرة‌المعارفی است، نقش اساسی دارد.

چكیده‌نویسی و نمایه‌نویسی منابع مهم، پیشینه‌ای مشابه در بعضی از مراكز تحقیقاتی رایانه‌ای داشته است، ولی كاری كه در این مركز بر روی منابع علوم عقلی انجام شده است، با كارهای مشابه در مراكز دیگر، به لحاظ شیوه، محتوا و اتقان كار، تفاوت‌هایی اساسی دارد.

برای روشن‌شدن اهمیت و ضرورت چكیده‌نویسی و پی‌آمدهای ارزشمند آن در پژوهش‌ها و نیز شیوة این كار در «مركز پژوهشی دائرهْْ‌المعارف علوم عقلی اسلامی»، مناسب است در این زمینه با مخاطبان و كاربران محترم سخنی كوتاه داشته باشیم:

كارایی‌های چكیده و نمایه در پژوهش

بی‌تردید، پژوهش دقیق و جامع، بدون آگاهی از میراث گذشتگان و فعالیت‌های علمی دیگران، امكان‌پذیر نیست و آگاهی یافتن از میراث گذشتگان، از طریق مطالعه كامل آثار بزرگان گذشته و حال، مستلزم صرف زمانی بسیار است كه با توجه به گستردگی اطلاعات و تنوع فعالیت‌های علمی اندیشمندان، غیرعملی است.

آگاهی كامل از همه میراث گذشتگان در مباحث علمی، برای تدوین مقاله‌های دائرة‌المعارفی كه عهده‌دار گزارشی كامل از تاریخچه و سیر تحولات و بازتاب همه مطالب اصلی درباره یك موضوع‌اند؛ نیازی جدی است. از این رو، «مركز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی» كه از جمله وظایف و اهداف آن، فراهم آوردن زمینه‌های پژوهش آسان و سریع است، در صدد برآمد برای تأمین این هدف راه‌هایی سریع‌تر و آسان‌تر بیابد.

تفاوت چکیده و نمایه با شیوه‌های مشابه

در گذشته، زمینه‌سازی برای دستیابی سریع به محل درج مطالب مورد نظر، از طریق تدوینِ «فهرست‌های مطالب» كه در ابتدای منابع قرار می‌گرفت و نیز از طریق تهیه معجم‌های لفظی؛ مانند معجم‌المفهرس‌های الفاظ، كشف الابیات‌ها و كشف الآیات‌ها انجام می‌شد. این‌گونه معجم‌ها، جستجو از طریق الفاظ موجود در منابع را به‌خوبی فراهم می‌سازند، امّا نمی‌توانند امكان دستیابی سریع به محل درج همه مطالب مورد نظر را فراهم آورند؛ زیرا اولاً، به طور معمول مطالب زیادی درباره یك موضوع در منابع وجود دارد كه ذیل واژه و عنوان مربوط به آن موضوع به‌كار نرفته است. افزون بر این، ذیل واژه مربوط به موضوع یك تحقیق، معمولاً مطالب زیادی هست که چه‌بسا تنها، بعضی از آنها در یك پژوهش مورد نیاز باشد. فراوانی اطلاعاتی كه ذیل یك موضوع قرار می‌گیرند، معمولاً محقق را ناچار می‌سازد تا برای دستیابی به مطلب مورد نظر خود، متن‌های مربوط به همه آنها را ببیند كه این كار مستلزم زمان زیادی است.

برای رفع این مشكل، در كشف الآیات‌ها و كشف‌الابیات‌ها، بخشی از آیه قرآن
كریم یا بخشی از شعر را می‌آورند تا پژوهشگر، از میان آنها، آیه یا شعر مورد نظر خود را انتخاب كند و تنها در پیِ محل درج همان متن باشد، ولی در دیگر موضوع‌ها (در معاجم و نرم‌افزارهایی که تنها جستجوی لفظی از طریق آنها ممكن است) این مشكل همچنان باقی است.

گام بعدی در دستیابی به نشانی محل درج مطالب، تهیه «نمایه‌های مفرد»ی است كه ملاك آن، تنها الفاظ به‌كار رفته در منابع نیستند، بلكه این نمایه‌ها، با توجه به محتوای مطالب منابع و اصطلاح‌های رایج و كاربردی، تهیه می‌شوند. این گام، مشكل اول را تا حد زیادی برطرف می‌كند، امّا مشكل دوم، یعنی اندراج نمایه‌های انبوه كه همه آنها هم مورد نیاز یك پژوهش نیستند، همچنان باقی می‌ماند. برای مثال: اگر پژوهشگری در پی دستیابی به محل درج «سابقه بحث از معاد جسمانی و روحانی پیش از قرن چهارم» باشد، هرگز نمی‌تواند از طریق معجم‌های لفظی به محل درج مطالب مربوط به موضوع تحقیق پی ببرد؛ چون پیش از قرن چهارم، واژه‌های «معاد جسمانی» و« روحانی» به‌عنوان دو اصطلاح، به معنای فعلی نبوده است، ولی اگر برای متن‌های پیش از قرن چهارم با توجه به محتوای مطالب، نمایه‌های مفردی تهیه شده باشند، می‌توان در این نمایه‌ها از واژه‌های «معاد جسمانی »و«معاد روحانی» بهره برد، امّا همچنان، مشكلی هست و آن اینکه چه‌بسا ذیل این دو اصطلاح، صدها نمایه درج شده باشد كه تنها چند نشانی از آنها، به مطلب مورد نظر محقق مربوط باشد و او بدون مراجعه به متن منابع، نمی‌تواند بفهمد كدام نشانی با موضوع مطلوب وی مرتبط است. از این رو، به‌ناچار باید به همه نشانی‌ها مراجعه كند و متن منابع را بخواند تا به‌دست آورد كه آیا این متن به آنچه او در پی آن است، ارتباط دارد یا خیر؟

بنابراین، نمایه‌های مفرد نیز نمی‌توانند سرعت لازم را برای محقق فراهم آورند، اما با پدید آمدن «نمایه‌های تركیبی» این مشكل تا حد زیادی برطرف شد؛ زیرا در نمایه‌های تركیبی، مثلاً واژه‌های «معاد جسمانی» و«معاد روحانی» با واژه‌هایی مانند «تاریخچه» تركیب می‌شوند و نمایه «تاریخچه بحث از معاد جسمانی و روحانی» ایجاد می‌گردد. این‌گونه تركیب‌ها، دامنه نمایه را بسیار مشخص‌تر و محدودتر می‌كند و با محدود شدن دامنه تحقیق، سرعت كار، چندین برابر افزایش می‌یابد.

اما در عین حال، چه‌بسا ده‌ها نشانی ذیل نمایه «تاریخچه معاد جسمانی و روحانی» در منابع باشد و پژوهشگر برای اینكه به نشانی‌های خود برسد، باید همه این نشانی‌ها را بیابد و متون آنها را مطالعه كند تا دریابد كه آیا این نشانی‌ها مطلب مورد نظر او را كه تنها «تاریخچه معاد جسمانی و روحانی» است، دربر دارند یا نه؟

روش استفاده از این کتاب

آخرین پیشرفت در ابداع شیوه‌ای نو، برای دستیابی سریع به محل درج مطالب و فهم آنها، شیوه‌ای است كه ما در این كتاب از آن بهره برده‌ایم و آن را «چكیده و نمایه» نامیده‌ایم. در این شیوه، نخست چكیده‌هایی از محتوای مطالب متن به شیوه‌ای تعلیمی و گویا تهیه می‌گردد و سپس، برای هر کدام از چكیده‌ها، نمایه‌هایی تركیبی و كاربردی ساخته می‌شود. آن‌گاه هر یك از این نمایه‌ها ذیل كلیدواژه یا كلیدواژه‌هایی قرار می‌گیرند.

برای استفاده از این مجموعه، پژوهشگری که در پی مطلبی می‌گردد، چند راه برای دستیابی به نشانی محل درج مطلب خود دارد. طبیعی‌ترین و دقیق‌ترین راه این است كه برابر حروف الفبا، كلیدی‌ترین واژة خود را جستجو كند تا در ذیل آن، نمایه‌های تركیبی مربوط به آن كلیدواژه را بیابد و از میان آنها، نمایه یا نمایه‌های مورد نظر خود را برگزیند و پس از آن، از طریق آنها چكیده‌های مربوط به نمایه‌های انتخاب شده را ملاحظه كند و با مطالعة آنها، به‌دست آورد كه آیا نشانی مورد نظر، مطلبی مناسب با موضوع تحقیق او را دربر دارد یا خیر. در صورتی كه محتوای چكیده، بیانگر ارتباط متن با مطلب مورد نظر او باشد، به سراغ خود متن خواهد رفت و چون چكیده‌ها حالت تعلیمی دارند و از گویایی لازم برخوردارند، محقق می‌تواند به‌سرعت متن را بفهمد و مطلب مورد نظر خود را از آن استخراج كند.

این شیوه، نسبت به معجم‌های لفظی و نمایه‌های مفرد، ده‌ها برابر بر سرعت جستجوی پژوهشگران می‌افزاید. بنابر پژوهشی انجام شده و نیز آمار به‌دست آمده، وجود چكیده‌ها در كنار نمایه‌های تركیبی، نسبت به وجود نمایة تركیبی بدون چكیده، دست‌كم به صورت میانگین، ده برابر سرعت كار را، در یافتن مطلب مورد نظر افزایش می‌دهد و اگر جنبة تعلیمی بودن چكیده‌ها و تأثیری كه آنها در سرعت فهم متن می‌گذارند در نظر گیریم، بر این سرعت افزوده خواهد شد.

تنها اشكالی كه ممكن است به ذهن آید این است كه معمولاً پژوهشگران به گزارش دیگران از متون اعتماد نمی‌كنند. بنابراین، چكیده‌های تهیه شده هرگز مورد اعتماد كامل محققان قرار نمی‌گیرند. از این رو، مخاطبان به ناچار باید خود متون را ببینند و مطالب مورد نظر خود را مستقیم از آن به‌دست آورند، امّا همان‌گونه که پیش‌تر نیز اشاره شد، هدف در تهیة چكیده و نمایه‌های تركیبی این است كه محققان بتوانند دقیق‌ترین نشانی را از مطالب مورد نظر خود به‌دست آورند، نه اینكه با استفاده از چكیده‌ها از متون اصلی منابع مستغنی شوند و آنها را به‌كلی رها كنند.

صرف‌نظر كردن از تخلیة كامل متن و به جای آن توجه ویژه به دقت در ارجاعات و محدود كردن دامنة مطالب در چكیده‌ها و تركیبی‌كردن نمایه‌ها، از ویژگی‌های اختصاصی چكیده‌ها و نمایه‌های این مركز است كه در مقایسة با كارهای مشابه در مراكز دیگر بی‌سابقه است.

گفتنی است با توجه به اینكه تدوین چكیدة مختصر، گویا و دارای جنبة تعلیمی، به فهم دقیق متن‌های تخصصی و تحلیل روشن از آن نیاز دارد، این مركز، برای تهیة چكیده‌ها و تصحیح و اصلاح آنها تنها، از پژوهشگران فاضل بهره برده است. امّا، به هرحال، نمی‌توان گفت پژوهشگران ما، كاربر را از متون اصلی بی‌نیاز کرده‌اند؛ زیرا اولاً از آغاز هم بنا نبوده است كه تمام محتوای متون به صورت كامل در ضمن چكیده‌ها بیان شوند؛ زیرا تخلیة متن‌ها و ذكر همة محتوای آنها در چكیده‌ها، با رعایت اختصار و گویایی چكیده‌ها ناسازگاری عملی دارد؛ ثانیاً در هر صورت، احتمال اختلاف برداشت محقق چكیده‌نویس با كاربران پژوهشگر و حتی احتمال برداشت نادرست محقق چكیده‌نویس، وجود خواهد داشت.

البته، با توجه به اینكه چكیده‌نویسی و نمایه‌سازی متون تخصصی به پژوهشگران برجسته نیاز دارد و پژوهشگران برجسته معمولاً، برای چنین پژوهش‌هایی کمتر همکاری می‌کنند و انجام دادن چنین پژوهش‌هایی هزینة مالی بسیار دارد و توجیه این بودجه برای كسانی كه ارتباط مستقیمی با كارهای علمی ندارند مشكل است، به‌ناچار آثار علمی اندكی برای كار چكیده‌نویسی انتخاب شده‌اند كه كتاب شرح المقاصد از جملة آنها است.

علت انتخاب کتاب شرح المقاصد

درباره علت انتخاب کتاب شرح المقاصد برای چکیده و نمایه‌نویسی، لازم است یادآور شویم مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف به این نکته توجه داشته است که کتاب شرح المقاصد بر طبق مبانی اعتقادی اهل تسنن نوشته شده است و دیدگاه مؤلف آن درباره امامت امیرمؤمنان، علی† و خلافت خلیفه اول، بر اساس مبانی اعتقادی شیعه، قابل نقد و دارای پاسخ است، اما ملاک اصلی مرکز در انتخاب منابع برای چکیده و نمایه‌نویسی، دارا بودن دو ویژگی است: یکی اینکه، کتاب مورد نظر در موضوعات علوم عقلی؛ مانند منطق، معرفت‌شناسی، امورعامه، کلام و...، دربرگیرنده مطالب مهمی باشد؛ دیگر اینکه، مراجعه محققان علوم عقلی به آن زیاد بوده، چکیده و نمایه‌کردن آن تأثیر جدی در جامع و عمیق‌تر شدن تحقیقات، صرفه‌جویی در زمان و هزینه تدوین مقالات داشته باشد. کتاب شرح المقاصد به دلیل برخورداری از این دو ویژگی، برای چکیده و نمایه‌نویسی انتخاب شده است.

منابع دیگری نیز در رشتة كلام و دیگر رشته‌های علوم عقلی، در این مركز چكیده و نمایه‌نویسی شده‌ که برخی به‌صورت كتاب‌های «معجم موضوعی» که دربردارندة چكیده‌ها و نمایه‌های آن منابع‌اند به همراه نرم‌افزارهای رایانه‌ای در لوح‌هایی فشرده، در اختیار پژوهشگران قرارگرفته است و برخی دیگر در حال آماده‌سازی برای عرضه است.

لوح‌های فشرده

در کنار نسخه چاپی این اثر دو گونه لوح فشرده با عنوان «كنز الحكمة7» برای استفاده از چكیده‌ها و نمایه‌های كتاب شرح المقاصد تهیه شده است:

الف) لوح فشرده جامع

این لوح فشرده، دربر دارنده متن كتاب شرح المقاصد، چكیده‌ها، نمایه‌ها، كلیدواژه‌های این كتاب و اصطلاح‌نامة علم کلام است. این اصطلاح‌نامه، با نمایه‌های استخراج شده همآرایی شده‌اند.

این نرم‌افزار که به‌صورت مستقل عرضه شده است دارای امكانات فراوان و قابلیت جستجوهای ساده و پیشرفته متعددی است و به وسیلة آن، می‌توان از راه‌های مختلف از متن، چكیده‌ها و نمایه‌های كتاب و اصطلاح‌نامه علم کلام بهره برد.

ب) لوح فشرده همراه

«لوح فشردة همراه»، لوح فشردة دیگری است كه به کتاب حاضر پیوست شده و به همراه آن عرضه خواهد شد. این لوح فشرده، متن حروف‌چینی شدة نسخه‌ای از کتاب شرح المقاصد را دربردارد كه چكیده‌ها و نمایه‌ها از آن استخراج شده و ارجاعات (به صفحه و سطر) بر اساس آن بوده است. این لوح فشرده، دو فایده برای کاربران دارد: اول آنکه، در صورت در دسترس نبودن اصل این نسخه، می‌توانند به آن مراجعه كنند؛ دوم آنكه، متن تایپ‌شده در این لوح فشرده، قابلیت جستجوی لفظی را فراهم آورده است.

همان‌گونه که از ویژگی‌های این کار و حجم چکیده‌ها و نمایه‌های کتاب شرح المقاصد برمی‌آید این مجموعه حاصل تلاش پژوهشگران علوم عقلی و متخصصان امور نرم‌افزاری رایانه‌ای و مدیران اجرایی متعددی است که هرکدام نقشی ارزنده در این دستاورد داشته‌اند.