پس از سال‌ها تلاش محققان مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی و اساتید برجسته عرفان کشور نرم افزار و كتاب پنج جلدی اصطلاح‌نامه جامع عرفان نظری منتشر شد

عرفان نظری از برجسته‌ترین دستاوردهای عرفان اسلامی است که در کنار شاخه‌های دیگر عرفان، مانند عرفان عملی و عرفان ادبی، نشان‌دهنده میراث گران‌بهای عارفان مسلمان در طول تاریخ معارف اسلامی است.

این بخش از عرفان اسلامی، بیانگر نظامی هماهنگ از هستی است که برخی از عارفان برجسته بر پایه مشاهدات عرفانی آن را بنا کرده‌اند. این هستی‌شناسی به‌گونه‌ای بود که در جهان اسلام به‌سرعت توانست در عرض هستی‌شناسی فلسفی مطرح شود. زمینه‌سازی برای تفسیری نو از جهان هستی، به‌ویژه ازسوی برخی فیلسوفان بزرگ مسلمان، مانند صدرالمتألهین از یک‌سو، و باز شدن افقی جدید برای برداشت‌های جدید و فهم عمیق‌تر از متون دینی ازسوی‌دیگر، ازجمله آثار و برکات این دانش شمرده می‌شود.

عرفان نظری همانند دیگر دانش‌ها، با مجموعه اصطلاحاتی تبیین شده است که آشنایی جامع و دقیق با این اصطلاحات و فهم عمیق آن‌ها، مستلزم شناخت جایگاه هریک از این اصطلاحات در جغرافیای این دانش و آشنایی با ربط و نسبت این اصطلاحات با یکدیگر است. ازآنجاکه معانی این اصطلاحات در طول زمان و بستری گسترده از تاریخ این علم استقرار یافته است، تعیین جایگاه هر اصطلاح در نقشه جامع این علم و بیان روابط اصطلاحات با یکدیگر، اهمیت ویژه‌ای می‌یابد.

مفهوم اصطلاح‌نامه

«اصطلاح‌نامه»، معادل فارسی واژه «تزاروس» (Thesaurus)، به معنای «گنجینه لغات» است و مراد از آن، معجمی است که همه واژه‌ها یا اصطلاحات مربوط به حوزه خاصی از معارف و فرهنگ بشری را با سامان‌دهی و نظام‌مندی ویژه‌ای در بر دارد.

در آغاز، هدف از تهیه اصطلاح‌نامه‌ها، دست‌یابی آسان به اصطلاحات و کاربرد دقیق آنها بود اما با گذشت زمان، سامان‌دهی مفهومی و کاربرد واژه‌ها در نمایه‌سازی، هدف اصلی تهیه اصطلاح‌نامه‌ها قرار گرفت.

نظام مطلوب در اصطلاح‌نامه‌ها، در بردارنده طبقه‌بندی سلسله مراتبی (اعم و اخص)، مشخص ساختن اصطلاحات مترادف (مرجّح و نامرجّح) و اصطلاحات وابسته و مرتبط با یکدیگر است.

فواید اصطلاح‌نامه

مهم‌ترین فواید اصطلاح‌نامه‌ها عبارت‌اند از:

1. دست‌یابی سریع و آسان به نظام و نقشه جامع یک علم، از راه مراجعه به نمودار درختی مبتنی بر اصطلاح‌نامه؛

2. فهم جایگاه و موقعیت هر یک از موضوع‌ها و مسائل یک علم در ساختار كلی آن علم و دست‌یابی به رابطه هر موضوع با موضوع‌های دیگر آن علم، از راه مراجعه به رده، اعم‌ها، اخص‌ها و وابسته‌های هر اصطلاح؛

3. دست‌یابی به دقیق‌ترین و آشناترین واژه‌ها و اصطلاح‌ها از میان واژه‌هایی که معنای یكسانی دارند، از راه مراجعه به اصطلاح‌های «مرجّح» و «نمودار درختی» که در آن، تنها از اصطلاح‌های مرجّح استفاده می‌شود؛

4. شناخت مترادف‌های یک اصطلاح، از راه مراجعه به واژه‌های «نامرجّح» آن؛

5. شناخت مشترک‌های لفظی، از راه مراجعه به اصطلاح‌نامه الفبایی و توضیح‌دهنده اصطلاح‌ها.

امتیازات اصطلاح‌نامه‌های مرکز

1. جامعیت اصطلاحات

2.  دقت در گزینش اصطلاحات و روابط

3. مستند بودن اصطلاحات واصطلاح‌نامه به متون و مآخذ

4. ترسیم نمودار درختی

5. استفاده از واژه‌های اصلی به جای علائم و رمزها

6. بهره‌گیری در امور دائرةالمعارفی

7. ارائه نرم‌افزار

جهت آشنایی با جزئیات بیشتر درباره اصطلاح‌نامه‌ اینجا را کلیک کنید

نکته‌هایی درباره اصطلاح‌نامه عرفان نظری

کار تهیه و تدوین اصطلاح‌نامة عرفان نظری از سال 1380، یعنی حدود بیست سال پیش با استفاده از محققان متخصّص و نظارت اساتید برجسته آغاز شد و همه مراحل علمی کار، از گزینش منابع تا انتخاب اصطلاحات و تعیین روابط اصطلاح‌نامه‌ای آن با عنایت به مستندات، در شورای علمی گروه عرفان بررسی شده و به‌تصویب رسیده است.

این اصطلاح‌نامه دربردارنده 13000 اصطلاح عرفان نظری، همراه با روابط اصطلاح‌نامه‌ای و مستندات است که از حدود 120 منبع استخراج شده و در 36 رده زیر قرار گرفته‌اند:

العرفان النظری، الوجود (الأعم من الوجود و ما یتعلق به)، الهویة الغیبیة، الظهورات (قسیم الهویة الغیبیة)، الأسماء و الأعیان، الأعیان الثابتة، التجلیات و التعینّات، التعین الأول، التعین الثانی، الحضرات (الأعم من الحضرات و ما یتعلق به)، الحضرات الخمس، الإنسان الكامل (الكون الجامع)، النفس الرحمانی، الغیب و الشهادة، الحقائق و المعانی، النسب و الاعتبارات، المظاهر (الأعم من المظاهر الإلهیة و الكونیة و الكلیة و الجزئیة و...)، العوالم و المراتب، القیامة، النبوة و الرسالة و الإمامة، الحروف و الكلمات، الخزائن و التنزلات، العرش و الكرسی، الفاعل و القابل، الجوهر و العرض، الذوات و الصفات و الأفعال، الأرواح، الملائكة، الإنسان (الأعم من الإنسان الكامل و الإنسان الحیوان و...)، الجبر و الاختیار، التوحید (من أحكام الوجود)، الاطلاق و التقیید، الوحدة و الكثرة، التشبیه و التنزیه، القضاء و القدر، النكاح.

ویژگی‌های اصطلاح‌نامه عرفان نظری

اصطلاح‌نامه عرفان نظری ویژگی‌هایی منحصربه‌فرد به شرح ذیل دارد:

‌أ.  این اصطلاح‌نامه «واژه‌محور» است تا «محتوامحور»؛ بدین‌معنا که سعی شده روابط اصطلاح‌نامه‌ای، یعنی رابطه اعم، رابطه اخص و نامرجّحات میان اصطلاحاتی برقرار شود که از یک خانواده واژگانی شمرده می‌شوند و با اصطلاحاتی از خانواده دیگر تعریف نشوند. برای نمونه، ذیل اصطلاحات «تجلیات» روابط یادشده، تنها میان اصطلاحاتی که با واژه «تجلی» آغاز شده‌اند، برقرار شده است و به ارتباط این اصطلاحات با اصطلاحاتی که با واژه «تعیّن» شروع می‌شوند، پرداخته نشده است.

البته این روش در چند مورد استثنا شده است: یکی، در برخی از اصطلاحاتی که اخص رده شده‌اند؛ چنان‌که ذیل رده «التجلیات و التعینات» واژگانی چون «الحجب» نیز اخص شده‌اند؛ و دیگر، در برخی موارد که میان دو اصطلاح رابطه تساوی یا رابطه وابستگی وجود داشته است. برای نمونه، اصطلاحات مساوی «هویت غیبیه» و «نفس رحمانی» لزوماً از یک خانواده واژگانی نیستند.

‌ب.    با اینکه دانش عرفان نظری بر دو مسئله اساسی «وحدت وجود» و «انسان کامل» مبتنی است، ساختار اصطلاح‌نامه عرفان نظری برپایه واژگان این دو مسئله شکل نگرفته است، بلکه برپایه واژه «وجود» و تقسیم آن به دوگانه «هویت غیبیه» و «ظهورات» سامان یافته است. «هویت غیبیه» به ذات اطلاقی اشاره دارد که به تصریح عارفان، قابل شناخت تفصیلی نیست و هیچ حکم یا اسم و رسمی را برنمی‌تابد. بااین‌حال، در منابع عرفانی برای ذات، احکامی نظیر «احاطه» یا «لا اسمیهْْ» بیان شده است. این احکام که برخی ‌ایجابی و برخی سلبی است، همگی اطلاقی‌اند و حمل آن‌ها بر مقام ذات، موجب تعین آن‌ها نمی‌گردد. ازاین‌رو، اصطلاحات مربوط به «هویت غیبیه» شامل شمار قابل‌توجهی از واژگان نامرجّح یا مساوی و نیز برخی احکام ایجابی یا سلبی است. واژه «ظهورات» در معنای اعم، به همه اصطلاحاتی که به‌نحوی نشان‌دهنده ظهور ذات و تنزل او از مقام اطلاق هستند، اشاره دارد؛ اعم از اینکه مانند تجلیات، تعینات، نِسَب و ظهورات به هر ظهوری دلالت داشته باشند یا مانند عرش، کرسی و مواد به ساحت خاصی از ظهورات ناظر باشند. گفتنی است واژه «ظهورات» در اصطلاح‌نامه عرفان نظری، مشترک لفظی است؛ چراکه «ظهورات» در کاربردی دیگر، تنها به اصطلاحات هم‌خانواده ظهور اشاره دارد. ازاین‌رو، برای تفکیک هریک از این دو واژه، توضیحگری افزوده شده است.

‌ج. چون در دانش عرفان نظری مشترکات لفظی بسیاری به‌کار رفته، سعی شده در این اصطلاح‌نامه واژگان مشترک احصا شود. اهمیت این مطلب از این نظر است که مسئله مشترک لفظی در عرفان نظری پیچیده‌تر از سایر دانش‌هاست.

‌د.  ویژگی دیگر اصطلاح‌نامه عرفان نظری، نمایش پرتعداد رابطه تساوی در بسیاری از اصطلاحات آن است؛ به‌گونه‌ای‌که تعداد 2023 رابطه تساوی در رده‌های مختلف این اصطلاح‌نامه ثبت شده است.

لوح فشرده همراه

به‌همراه این اثر، لوح فشرده‌ای در اختیار کاربران قرار گرفته که دربردارنده نرم‌افزار اصطلاح‌نامه است. این نرم‌افزار امکانات فراوانی دارد و می‌توان با استفاده از آن، هریک از اصطلاحات و روابط آن‌ها را با دیگراصطلاحات به‌صورت ساده و پیشرفته جست‌وجو کرد و به نشانی محل درج اصطلاحات و تصویر متن مستندهای آن‌ها دست یافت.

پدیدآوران

تألیف: سید یدالله یزدان‌پناه، حسن رمضانی، حسین عشاقی، مهدی بابایی المشیری، محمدکریمی، علی امینی‌نژاد، مرحوم عبداللطیف عالمی، اصغر نوروزی، رسول باقریان، علیرضا کمره‌ای، وحید علیزاده، مهدی کهنوجی، داوود حسن‌زاده

تنظیم مستندات: علی شیرنژاد

نظارت: سید یدالله یزدان‌پناه، احمد ابوترابی، محمد کریمی

ناشر: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)