كتاب «مدخل‌های دائرة‌المعارف فلسفه اخلاق» به همت مركز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی منتشر شد.

دائرةالمعارف فلسفه اخلاق ازجمله دائرةالمعارف‌های تخصصی است که مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی در دست تدوین دارد و این کتاب دربردارنده مدخل‌های این دائرةالمعارف است. مدخل‌های هر دائرةالمعارف از انواعی همچون اصطلاحات، اعلام و مکاتب تشکیل شده است، ولی در این کتاب تنها مدخل‌های اصطلاحات و اعلام فلسفه اخلاق آمده و سایر مدخل‌ها پس از گزینش، در ویراست‌های بعد به این مجموعه افزوده خواهند شد.

کتاب «مدخل‌های دائرةالمعارف فلسفه اخلاق» دومین اثر از مجموعه «مدخل‌های دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی» است. مدخل‌های سایر رشته‌های علوم عقلی به مرور منتشر خواهد شد.

«مدخل‌ها» در دائرةالمعارف، عناوین مطالب مقالات دائرةالمعارف‌اند که آشنایی با آن‌ها، راه شناخت مطالب آن دائرةالمعارف به‌شمار می‌آیند و به همین دلیل، گزینش دقیق مدخل‌ها، از گام‌های نخست تدوین دائرةالمعارفی شایسته و معتبر است. این مركز برای گزینش دقیق مدخل‌ها، دو زیرساخت مهم را فراهم آورد: یکی آنکه، برای هریك از دانش‌های عقلی كه در دستور كار خود داشت، اصطلاح‌نامه‌ای تنظیم و تدوین كرد. دیگر آنکه، با بررسی ضوابط مربوط به گزینش مدخل‌ها، شیوه‌نامه‌ای نو برای مدخل‌گزینی پدید آورد. مدخل‌های دائرةالمعارف براساس این دو پایه گزینش شده‌اند.

جامعیت اصطلاحات در اصطلاح‌نامه، تضمین‌کننده جامعیت مدخل‌های دائرةالمعارف است که از میان همین اصطلاحات گزینش می‌شوند و روابط اصطلاح و تعیین جایگاه دقیق هر اصطلاح در جغرافیای یك دانش ـ كه در اصطلاح‌نامه هریک از دانش‌ها وجود دارد ـ می‌تواند گزینش دقیق انواع مدخل و درستی نظام مدخل‌ها را در دائرةالمعارف تضمین کند.

در مقام بررسی و تصویب ضوابط و تنظیم شیوه‌نامه مدخل‌گزینی این مركز، به شیوه‌نامه‌های مراكز مهم دائرةالمعارفی موجود در كشور توجه شده و نقاط ضعف و قوّت آن‌ها و تفاوت‌های آن‌ها با کار این مرکز مدنظر قرار گرفته است. ازاین‌رو، ضوابط موجود در شیوه‌نامه این مرکز درباره انواع مدخل‌ها و ملاك‌های تشخیص آن‌ها، با شیوه‌نامه‌های مدخل‌گزینی دیگر مراکز تفاوت و تشابه‌هایی دارد.

انواع مدخل‌ها براساس شیوه‌نامه مصوب این مركز عبارت‌اند از: مدخل اصلی، ضمنی، ارجاعی، نمایه.‌

أ) مدخل اصلی در مدخل‌گزینی، اصطلاحی است كه ذیل آن مقاله‌ای مستقل نوشته می‌شود. تنها اصطلاحاتی شایستگی عنوان مدخل اصلی را دارند كه در یك رشته علمی، افزون بر اهمیت محتوایی، مطالبی را به اندازه یك فصل یا باب به خود اختصاص داده باشند یا موضوعی مستقل در آن دانش به‌شمار آیند.‌

ب) مدخل ضمنی اصطلاحی است كه با وجود اهمیت، مطالب مربوط به آن ضمن مقاله مدخلی اصلی درج می‌شود؛ یعنی مقاله مستقلی نخواهد داشت. مطالب مربوط به چنین اصطلاحی در منابع رشته علمی مدنظر، همواره ضمن مطالب اصطلاح دیگر مورد بحث قرار می‌گیرند یا با مطالب مدخل اصلی یا ضمنی دیگر، چنان وابستگی دارند كه جداسازی آنها از یكدیگر، دشواری فهم یا تكرار مطالب را به‌دنبال خواهد داشت.‌

ج) مدخل ارجاعی اصطلاحی است كه مطالب مربوط به آن، ذیل عنوان دیگری می‌آید كه مدخل اصلی است. عناوین مدخل‌های ارجاعی باید چنان اهمیتی داشته باشند كه ذكر آن‌ها در جایگاه الفبایی عناوین مقالات در دائرةالمعارف ضروری باشد، ولی چون مطالب آنها ذیل مقاله دیگری آمده است، با علامت ارجاع به‌ عنوان آن مقاله (مدخل اصلی) ارجاع می‌شوند. براین‌اساس، همه مدخل‌های ضمنی، و مترادف‌های مهم مدخل‌های اصلی و ضمنی، مدخل ارجاعی شمرده می‌شوند.‌

د) مدخل نمایه اصطلاحی است مرتبط با یكی از مدخل‌های اصلی یا ضمنی كه شرایط ضمنی یا ارجاعی شدن را ندارد، ولی به دلیل ارتباط محکم با مدخل اصلی، پرداختن مختصر بدان در مقاله، بایسته و مورد چشم‌داشت است. مدخل‌های نمایه دو دسته‌اند: در موارد اندکی، خود، مدخل اصلی یا ضمنیِ یک مدخل اصلی هستند و در موارد دیگر، چون مطلب مهم فراوانی درباره آنها وجود ندارد، تنها به‌عنوان نمایه مدخلی اصلی در مقاله می‌آیند. مدخل‌های نمایه، بخشی از نمایه‌های پایان دائرةالمعارف را تشکیل می‌دهند.

انواع فهرست مدخل‌ها

به‌منظور فراهم آوردن زمینه بهره‌مندی بیشتر پژوهشگران و تسهیل در دستیابی به مدخل‌های مدنظر در هر دائرةالمعارف، انواع مدخل‌های آن دائرةالمعارف در سه فهرست ساماندهی شده‌اند:

1. فهرست مدخل‌های اصلی

در این فهرست، مدخل‌های اصلی به ترتیب الفبایی در پی یكدیگر آمده‌اند و ذیل هر مدخل اصلی، مدخل‌های مرتبط با آن (مدخل‌های ضمنی، ارجاعی و نمایه مدخل اصلی) قرار گرفته‌اند.

شایان ذكر است مدخل‌های ضمنی، تنها در این فهرست از سایر انواع جدا و ذیل عنوان «ضمنی» از آنها نام برده شده است. در فهرست‌های دیگر كه پس از این ذكر خواهند شد، مدخل‌های ضمنی تنها به مدخل‌های اصلی خود ارجاع شده‌اند. این فهرست برای كسانی سودمند است كه در پی دستیابی به عناوین مقالات دائرةالمعارف‌اند و درعین‌حال می‌خواهند مطالب مهم ذیل هر مقاله را بدانند.

2. فهرست مدخل‌ها (اصلی و غیراصلی)

در این فهرست همه اصطلاحاتی كه ذیل عنوان یكی از انواع مدخل‌ها (اعم از اصلی، ضمنی، ارجاعی و نمایه) برای دائرةالمعارف هر رشته علمی گزینش شده‌اند، به ترتیب الفبایی در پی هم آمده‌اند و مقابل هر اصطلاح وضعیت مدخل‌گزینی آن، یعنی اصلی، ارجاعی یا نمایه بودن آن اصطلاح بیان شده است. با این فهرست می‌توان به جایگاه هر مطلب در دائرةالمعارف از طریق اصطلاح مرتبط با آن مطلب پی برد.

3. فهرست مدخل‌ها بر اساس رده

این فهرست براساس موضوعات کلان یک دانش تنظیم شده است که در اصطلاح‌نامه‌ها، «رده» یا «اصطلاح رأس» نامیده می‌شوند. در اصطلاح‌نامه هر دانش، همه اصطلاحات یک دانش ضمن رده‌های اصلی قرار می‌گیرند. برای نمونه، همه اصطلاحات دانش فلسفه اخلاق، در دوازده رده قرار گرفته‌اند: کلیات، قلمرو اخلاق، فلسفه اخلاق، معناشناسی اخلاق، ارزش اخلاقی، هستی‌شناسی اخلاق، معرفت‌شناسی اخلاق، توجیه اخلاقی، اطلاق و نسبیت اخلاقی، منطق اخلاق، نظریه اخلاقی، رویکردهای اخلاقی، و پس از این کلان‌موضوعات، مدخل‌های «اعلام» قرار گرفته است و چینش مدخل‌های هر دسته به صورت الفبایی است. این فهرست برای کسانی بیشتر سودمند است که به بازشناسی موضوعات مرتبط با یکدیگر در نظام مدخل‌های دائرةالمعارف اهتمام دارند.

مدخل‌های هر دانش براساس اصطلاح‌نامه مصوّب آن دانش در این مرکز و احاطه کلی کارشناسان به موضوعات گزینش شده‌اند. طبیعی است آن‌گاه که مقاله‌نویسان به فهم و تحلیل دقیق مطالب مرتبط با یک مدخل می‌پردازند، به ضعف‌هایی در نظام مدخل‌ها پی ببرند یا کسانی که تخصصی ویژه در یک موضوع یا کلان‌موضوع دارند، پیشنهاد بهتری برای جایگاه یک اصطلاح در نظام مدخل‌ها داشته باشند. ازسوی‌دیگر، چون گزینش این مدخل‌ها براساس اصطلاح‌نامه است، تغییر اصطلاح‌نامه‌ها نیز می‌تواند تغییر در نظام مدخل‌ها را درپی داشته باشد. ازاین‌رو، این مرکز از پیشنهادهای صاحب‌نظران و راهنمایی پژوهشگران در این زمینه استقبال می‌کند.