اثر پیش‌رو با عنوان المعجم الموضوعی لمصادر علم الکلام در هفت جلد عرضه شده است و دربردارنده بیش از 9500 کلیدواژه و حدود 113000 نمایه است. بیشتر کلیدواژه‌ها کلیدواژه‌های اصلی است که نمایه‌ها در ذیل آن می‌آید؛ ولی برخی از کلیدواژه‌ها ارجاعی است. فلسفه کلیدواژه‌های ارجاعی این است که برخی موضوعات، افزون‌بر تعبیر رایج و مرجح با تعبیراتی غیرمرجح نیز به‌کار می‌رود و ممکن است محققان از راه تعبیرات نامرجح به جست‌وجوی مطلبی بپردازند؛ ازاین‌رو واژه‌های نامرجح نیز به‌مثابه کلیدهای ارجاعی ارائه شده است.

توضیح

آنچـه پیش‌روی پژوهشگران علوم عقلی قرار دارد، نمایه‌ها و کلیدواژه‌های برخی از مهم‌ترین منابع کلام اسلامی است كه در «مركز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی» وابسته به «مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)» با شیوه‌ای ویژه تهیه شده و در اختیار علاقه‌مندان کلام اسلامی قرار گرفته است.

نمایه‌نویسی منابع برجسته علوم عقلی در رشته‌های گوناگون، یكی از فعالیت‌های تحقیقی «مركز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی» است كه برای آسان‌سازی، سرعت‌بخشی و فراگیری پژوهش‌های علوم عقلی اسلامی صورت گرفته است. این کار برای دستیابی به اهداف بعدی مرکز که تدوین مقالات فرهنگ‌نامه‌ای و دائرة‌المعارفی است، نقش اساسی دارد.

نمایه‌نویسی پیشینه‌ای مشابه در برخی از مراكز تحقیقاتی رایانه‌ای داشته است، ولی كاری كه در این مركز بر روی منابع علوم عقلی انجام شده است، با كارهای همانند در مراكز دیگر، از لحاظ شیوه، محتوا و اتقان كار، تفاوت‌هایی اساسی دارد.

برای روشن شدن اهمیت و ضرورت نمایه‌نویسی و پی‌آمدهای ارزشمند آن در پژوهش‌ها و نیز شیوة این كار در «مركز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی»، شایسته است در این زمینه با مخاطبان و كاربران گرامی سخنی كوتاه داشته باشیم.

كارایی‌های نمایه‌نویسی در پژوهش

بی‌تردید، پژوهش دقیق و فراگیر، بدون آگاهی از میراث گذشتگان و کارهای علمی دیگران، شُدنی نیست. به‌ویژه این آگاهی برای نگارش مقاله‌های دائرة‌المعارفی كه عهده‌دار گزارشی كامل از تاریخچه و سیر تحولات و بازتاب همه مطالب اصلی درباره یك موضوع‌اند؛ نیازی جدی است. ولی آگاهی یافتن از میراث گذشتگان، از راه مطالعه كامل آثار بزرگان گذشته و حال، مستلزم صرف زمانی بسیار است كه با توجه به گستردگی اطلاعات و گوناگونی فعالیت‌های علمی اندیشمندان، غیرعملی است. ازاین‌رو، «مركز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی» كه ازجمله وظایف و اهداف آن، فراهم آوردن زمینه‌های پژوهش آسان و سریع است، درصدد برآمد برای برآوردن این هدف راه‌هایی سریع‌تر و آسان‌تر بیابد.

برای این منظور کارهای گوناگونی در این مرکز انجام‌شده که عبارت‌اند از:

چکیده و نمایه‌نویسی؛ چکیده عبارتی گزیده، گویا و زیباست که برای ارائه هر یک از مطالب قابل‌توجه مطرح‌شده در متن انتخاب می‌گردد و نمایه‌هایی نیز بر پایة همین عبارت ساخته می‌شود تا راهنمای پژوهشگران به چکیده و متن باشد.

فهرست تفصیلی به همراه نمایه؛ فهرست تفصیلی عبارت ‌است از پیام اصلی یک یا چند صفحه از کتاب، در یک فراز کوتاه، فراگیر و گویا که دربردارندة عناوین بخش‌ها، فصل‌ها و در مواردی زیرمجموعه‌های آن‌ها است، به‌گونه‌ای كه در عین فراگیری و گویایی، به گستردگی چكیده و نمایه بر متن نیست و از عنوان فهرست - به‌اصطلاح مرسوم آن - تجاوز نمی‌كند ولی از آن دقیق‌تر و كامل‌تر است.

نمایه بر متن؛ در این فعالیت پژوهشی هر مطلب قابل‌توجهی که در منبع موردنظر آمده است در قالب عبارتی کوتاه، زیبا و شیوا که معمولاً از دو یا سه واژه تشکیل شده، ارائه می‌گردد. در نمایه‌ها موضوعات، اعلام و آثار یک دانش محور قرارگرفته و توضیحی درباره آن بیان می‌گردد و مجموعه نمایه‌های وابسته به یک موضوع ذیل یک عنوان رایج که «کلیدواژه» نام دارد نمایش داده می‌شود. اثر پیش رو نیز از همین گونه است.

تفاوت نمایه‌نویسی مرکز با شیوه‌های مشابه

در گذشته، زمینه‌سازی برای دستیابی سریع به محل درج مطالب موردنظر، از راه تدوینِ «فهرست‌های مطالب» كه در آغاز منابع قرار می‌گرفت و نیز از راه تهیه معجم‌های لفظی، مانند معجم المفهرس‌های الفاظ، كشف‌الابیات‌ها و كشف‌الآیات‌ها انجام می‌شد. این‌گونه معجم‌ها، جست‌وجو از طریق الفاظ موجود در منابع را به‌خوبی فراهم می‌سازند، اما نمی‌توانند امكان دستیابی سریع به محل درج همه مطالب موردنظر را فراهم آورند؛ زیرا، همواره مطالب زیادی درباره یك موضوع در منابع وجود دارد كه ذیل واژه و عنوان مربوط به آن موضوع به‌كار نرفته است؛ افزون‌بر‌این، ذیل واژه مربوط به موضوع یك تحقیق، معمولاً مطالب زیادی هست که چه‌بسا تنها، برخی از آنها در یك پژوهش نیاز باشد. فراوانی اطلاعاتی كه ذیل یك موضوع قرار می‌گیرند، معمولاً محقق را ناچار می‌سازد تا برای دستیابی به مطلب موردنظر خود، متن‌های مربوط به همه آنها را ببیند كه این كار مستلزم زمان زیادی است.

برای رفع این مشكل، در كشف‌الآیات‌ها و كشف‌الابیات‌ها، بخشی از آیه قرآن كریم یا شعر را می‌آورند تا پژوهشگر، از میان آنها، آیه یا شعر موردنظر خود را انتخاب كند و تنها در پی محل درج همان متن باشد، ولی در دیگر معجم‌ها (در معجم‌ها و نرم‌افزارهایی که تنها جست‌وجوی لفظی از طریق آنها ممكن است) این مشكل همچنان باقی است.

گام بعدی در دستیابی به نشانی محل درج مطالب، تهیه «نمایه‌های مفرد»ی است كه ملاك آن، تنها الفاظ به‌كاررفته در منابع نیستند، بلكه این نمایه‌ها، با توجه به محتوای مطالب منابع و اصطلاح‌های رایج و كاربردی، تهیه می‌شوند. این گام، مشكل اول را تا حد زیادی برطرف می‌كند؛ اما مشكل دوم، یعنی اندراج نمایه‌های انبوه كه همه آنها هم موردنیاز یك پژوهش نیستند، همچنان باقی می‌ماند. برای مثال اگر پژوهشگری در پی دست‌یابی به محل درج «سابقه بحث از معاد جسمانی پیش از قرن چهارم» باشد، هرگز نمی‌تواند از راه معجم‌های لفظی به محل درج مطالب مربوط به موضوع پژوهش پی ببرد؛ زیرا پیش از قرن چهار، این اصطلاح مورد توجه نبوده است. بااین‌حال، ممکن است در این رابطه به عباراتی در متون متقدمان دست یافت ولی این مطلب از راه جست‌وجوی لفظی در این متون، قابل دستیابی نیست؛ بلکه با نمایه موضوعی، دسترسی به آن میسر می‌شود. روشن است که اگر این نمایه‌های موضوعی نمایه‌هایی مفرد باشند، همه مشکل را حل نمی‌کنند؛ زیرا چه‌بسا ذیل اصطلاح «معاد جسمانی»، ده‌ها نشانی درج شده باشد كه تنها چند نشانی از آنها، به مطلب دلخواه محقق مربوط باشد و او بدون مراجعه به متن منابع، نمی‌تواند بفهمد كدام نشانی با موضوع مطلوب وی مرتبط است. ازاین‌رو، به‌ناچار باید به همه نشانی‌ها مراجعه كند و متن منابع را بخواند تا به‌دست آورد كه آیا این متن به آنچه او در پی آن است، ارتباط دارد یا خیر.

بنابراین، نمایه‌های مفرد نیز نمی‌توانند سرعت لازم را برای محقق فراهم آورند، اما با پدید آمدن «نمایه‌های تركیبی» این مشكل تا حد زیادی برطرف شد؛ زیرا در نمایه‌های تركیبی، مثلاً اصطلاح «معاد جسمانی» با واژه‌هایی مانند «تاریخچه» تركیب می‌شود و نمایه «تاریخچه بحث از معاد جسمانی» ایجاد می‌گردد. این‌گونه تركیب‌ها، دامنه نمایه را بسیار مشخص‌تر و محدودتر می‌كند و با محدود شدن دامنه تحقیق، به‌یقین سرعت كار، چندین برابر افزایش می‌یابد.

در کتاب پیش‌رو از همین شیوه که آن را نمایه بر متن نامیده‌ایم پیروی شده است. بدین‌صورت که ابتدا نمایه‌هایی ترکیبی گویا و زیبا تهیه می‌گردد؛ یعنی هر مطلب قابل‌توجهی که در منبع موردنظر آمده است در قالب عبارتی کوتاه، زیبا و شیوا که معمولاً از دو یا سه کلمه تشکیل‌شده، ارائه می‌گردد. در نمایه‌ها موضوعات، اعلام و آثار یک علم محور قرارگرفته و توضیحی درباره آن بیان می‌گردد و سپس نمایه‌های مربوط به یک موضوع در ذیل یک عنوان رایج که «کلیدواژه» نام دارد نمایش داده می‌شود.

برای استفاده از این اثر محققان باید با جست‌وجو در کلیدواژه‌ها به اصطلاح موردنظر خود دست‌یافته، نمایه‌های ذیل آن را مطالعه کرده و در صورت لزوم با توجه به آدرس، به خود منبع مراجعه کنند. این شیوه، نسبت به معجم‌های لفظی و نمایه‌های مفرد، ده‌ها برابر بر سرعت جست‌وجوی پژوهشگران می‌افزاید.

«مركز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی» تاکنون این شیوه پژوهش را بر روی منابع متعددی از رشته‌های گوناگون علوم عقلی انجام داده که دستاورد این پژوهش‌ها در برخی رشته‌ها منتشر شده و در برخی دیگر نیز به‌زودی عرضه خواهد شد.