مقدمه

ازآنجاکه تدوین دائرةالمعارف جامع و معتبر، پروژه‌ای بلندمدت است و پروژه‌های بلندمدت، دستخوش آفت‌های بسیاری هستند. برنامه‌ریزی استراتژیک و پیش‌بینی خروجی‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت، و نیز مرحله‌بندی برنامه‌ها می‌تواند از برخی از آفت‌های برنامه‌های بلندمدت پیشگیری کند.

از جمله آسیب‌های پیش‌بینی‌پذیر در پروژه‌های بلندمدت، ناهماهنگی در محصول کار است. تحول فناوری‌، دگرگونی در شیوه‌های پژوهش، نگارش و ویرایش، و حتی تغییر فرهنگ واژه‌ها در طول زمان - که امری طبیعی است - می‌تواند به این‌گونه پروژه‌ها آسیب‌هایی اساسی وارد کند. شاید منابع جدیدی به چاپ برسند یا نسخه‌های مطلوب‌تری از مآخذ مقالات منتشر شوند. این دگرگونی‌ها و تفاوت‌ها، خود را در مقالات یک دائرةالمعارف نشان خواهند داد و مجموعه را ناهماهنگ و آشفته خواهند کرد.

یکی از زمینه‌های اصلی برای دستیابی به همه ویژگی‌ها و شاخص‌های لازم برای دائرةالمعارف مطلوب، و یکی از بهترین راه‌های پیشگیری از آفت‌های پروژه‌های پژوهشی درازمدت، تهیه شیوه‌نامه‌هایی است که کار نگارندگان مختلف را که دیدگاه‌ها و سلیقه‌های متفاوت در شیوه نگارش و ویرایش دارند، با یکدیگر هماهنگ سازد و امکان تغییر، اصلاح و هماهنگ‌سازی یک‌جای همه مقالات را در هر مرحله از کار فراهم سازد.

مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی نیز باتوجه به این نیازها، پیش از آغاز به کار رسمی مقاله‌نویسی دائرةالمعارف‌های تخصصی خود، به شناسایی زیرساخت‌های لازم و نیازهای مراحل مختلف دائرةالمعارف‌نویسی پرداخت و برای انجام هریک از مراحل کار، شیوه‌نامه‌ای آماده کرد و پس از انجام مدتی کار آزمایشی، شیوه‌نامه‌های خود را براساس آخرین تجارب خود، تکمیل، اصلاح و نهایی کرد.

معرفی کتاب شیوه‌نامه

آنچه پیش روست برخی از مهم‌ترین شیوه‌نامه‌هایی است که این مرکز تاکنون برای تهیه زیرساخت‌های دائرةالمعارف‌نویسی، مقاله‌نویسی، مراحل مختلف ارزیابی و اصلاح، ویرایش و بعضی از مراحل آماده‌سازی مقالات تهیه کرده است.

شیوه‌نامه‌های موجود در این کتاب در دو بخش قرارگرفته‌اند: بخش اول (بخش اصلی کتاب) و بخش دوم (پیوست‌ها).

شیوه‌نامه‌های بخش اول، درباره آن دسته از فعالیت‌های پژوهشی هستند که در روند تهیه دائرةالمعارف‌ها دخالت مستقیم دارند و معمولاً همه مراکز دائرةالمعارفی ناگزیر از انجام آن‌ها هستند، و آنچه در بخش دوم (پیوست‌ها) آمده است، شیوه‌نامه‌های مربوط به فعالیت‌ها و پژوهش‌هایی هستند که مراحل مختلف کار تهیه دائرةالمعارف‌ها و مقالات آن‌ها را دقیق‌تر و کامل‌تر می‌کنند.

بخش اول کتاب

بخش دوم کتاب (پیوست‌ها)

بخش دوم این کتاب (پیوست‌ها) شامل دو شیوه‌نامه است:

الف) شیوه‌نامه تنظیم اصطلاح‌نامه: در شیوه‌نامه تنظیم اصطلاح‌نامه، افزون‌بر بیان کامل ضوابط بین‌المللی اصطلاح‌نامه‌نویسی، ضوابط دیگری برای ایجاد دقت بیشتر در تنظیم روابط اصطلاحات بیان شده است که از افزوده‌های این مرکز است و باتوجه به اینکه منابع اصلی اصطلاحات برخی از دانش‌های علوم عقلی که این مرکز به آن‌ها پرداخته است، به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی هستند، ضوابطی نیز برای معادل‌گذاری فارسی برای واژه‌های عربی و انگلیسی به این شیوه‌نامه افزوده شده است.

امتیاز و تفاوت دیگر اصطلاح‌نامه‌های مرکز، مستند بودن همه اصطلاحات به متون و منابع معتبر است و به اقتضای این ویژگی، ضوابطی نیز برای مستندسازی اصطلاحات به متون به این شیوه‌نامه افزوده شده است. بررسی همه اصطلاحات و روابط اصطلاح‌نامه‌ها در شوراهای تخصصیِ متشکل از متخصصان برجسته علوم عقلی، تفاوت و امتیاز دیگر اصطلاح‌نامه‌های این مرکز است.

ب) شیوه‌نامه پرونده علمی: ازجمله شیوه‌نامه‌هایی که در این کتاب آمده، شیوه‌نامه تهیه پرونده علمی است. این شیوه‌نامه، ضوابط مربوط به نحوه تنظیم پرونده علمی را دربردارد. تهیه و تنظیم پرونده علمی برای هریک از مدخل‌های اصلی دائرةالمعارف‌ها، یکی از فعالیت‌های پژوهشی این مرکز است.

پرونده علمی، مجموعه‌ای است مشتمل بر صفحاتی گزینش‌شده از متون منابع، که مطالب مربوط به یک مدخل را دربردارند و تا اندازه زیادی مقاله‌نویسان را از مراجعه به منابع، کتابخانه‌ها و جست‌وجو برای دستیابی به مطالب بی‌نیاز می‌کند.

تهیه پرونده علمی برای مدخل‌های دائرةالمعارفی، سابقه‌ای در برخی مراکز دائرةالمعارف‌نویسی داشته است، ولی این مرکز در تهیه پرونده علمی نیز نوآوری‌هایی دارد که از جمله آن‌ها، تهیه نرم‌افزارهایی برای تهیه، عرضه و استفاده از پرونده‌های علمی است.