عرفان نظری در حقیقت، هستی‌شناسی ارائه شده از سوی عارفان است. عارفان محقق به برکت شهودهای نهایی توانسته‌اند هستی‌شناسی ویژه‌ای را در باطنی‌ترین ساحت‌های هستی و سپس بسط آن در دیگر ساحت‌ها ارائه نمایند.

در واقع در علم عرفان نظری از حضرت حق و اسماء و صفات او بحث می‌شود همچنین از نحوه ارتباط حق با عالم و از نحوه رجوع به حضرت حق و اتصاف به صفاتش سخن به میان می‌­آید. به همین جهت می­توان گفت هستی‌شناسی عرفانی در دو عنوان خلاصه می‌­شود: یکی توحید و دیگری موحد یا انسان کامل.  این نکته را هم باید توجه داشت که عرفان نظری بخشی از میراث بی‌بدیل عارفان برجسته دوره اسلامی است و دیگر شاخه‌های عرفان نظیر عرفان عملی و عرفان ادبی نیز جزو این میراث عظیم به حساب می­‌آید. با توجه به اهمیت میراث عرفانی به‌خصوص علم عرفان نظری و تاثیرگذاری آن بر سایر حوزه­‌های علوم انسانی، مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف درصدد تهیه دائرة المعارف عرفان نظری با استفاده از محققان متخصّص و با نظارت اساتید برجسته برآمد.

دائرةالمعارف عرفان نظری همانطور که از اسم آن پیداست، مجموعه مقالاتی پیرامون مدخل‌های عرفان نظری است. اولا این نکته را عرض کنم که جمع‌آوری نگاشته‌­های اصیل عرفانی به صورت مقالات دائرةالمعارفی بسیار ارزشمند است؛ هم به لحاظ تأثیری که بر جامعه دینی دارد و هم به لحاظ تأثیری که به صورت مبنایی در دیگر حوزه‌های علوم انسانی برای آن می‌توان قائل شد. اما چنین کاری بسیار سخت و نفس گیر است؛ اولا برای تهیه چنین دائرةالمعارفی مجموعه‌­های مختلفی چه در حوزه اصطلاحات، چه در حوزه نگارش مقاله و چه در حوزه ارزیابی باید با یکدیگر همکاری و هم‌افزایی داشته باشند. نفس درگیربودن چند واحد مزبور حتی اگر همراه با حداکثر همکاری و هم‌افزایی باشد به معنای پیچیده‌بودن، طولانی‌بودن و پرهزینه‌بودن چنین کاری است؛ ثانیا نگارش مقالات دائرةالمعارفی در حوزه عرفان نظری سختیهای مربوط به خودش را دارد؛ مشخصه بارز مقالات دائرةالمعارفی توصیفی‌بودن و گزارشی‌بودن است که سختی کار مقاله‌نویسی را دوچندان می‌­کند. همچنین مسائل عرفان نظری و فهم متون آن، بسیار دشوار است و لذا کار، بر محققان این حوزه بسیار سخت‌تر از دیگر حوزه‌ها است. از سوی دیگر برای تهیه این دائرةالمعارف مقدماتی لازم بود فراهم شود؛ یکی از این موارد نیروی انسانی متخصص بود. به همین جهت مرکز از سال 82 به توفیق الهی اقدام به برگزاری سه دوره تربیت محقق عرفان نظری نمود. یکی دیگر از مقدمات کار، تهیه اصطلاح‌نامه عرفان نظری و به دنبال آن تدوین مدخل‌های عرفان نظری بود که آنهم به لطف الهی در خلال سالهای متمادی به سرانجام رسید. همچنین برای نگارش چنین مقالاتی شیوه‌­نامه‌­ها و آیین‌‌نامه‌­های مختلفی همچون شیوه‌­نامه نگارش مقالات دائرة المعارفی و آیین‌نامه ارزیابی می‌­بایست تدوین می‌­شد که آن هم به لطف الهی و با همت دست‌اندرکاران این مجموعه عظیم انجام شد. به هر حال برای تهیه و تدوین چنین دائرةالمعارفی لازم بود گروه مستقلی به نام عرفان نظری شکل بگیرد.

در مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف مؤسسه امام خمینی(ره) همه بخش‌ها از جمله گروه عرفان نظری از واحدهای کوچک‌تری تشکیل یافته است. این واحدهای کوچک‌تر عبارتنداز واحد کتاب‌شناسی، واحد اصطلاح‌نامه، واحد سفارش مقاله، واحد پرونده علمی و واحد ارزیابی. برای تهیه مقالات دائرة‌المعارفی ابتدا مدخل‌هایی در واحد اصطلا‌ح‌­نامه به تصویب می­رسد، این مدخل‌ها توسط واحد سفارش مقاله به مقاله­‌نویس متخصص واگذار شده و مقاله‌نویس ضمن نگارش مقاله به تهیه پرونده علمی آن نیز می‌پردازد. سپس مقالات نگارش یافته و نیز پرونده‌های تشکیل شده توسط واحد ارزیابی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. واحد کتاب‌شناسی نیز به تعیین منابع درجه اول و نسخه‌­های برتر می‌­پردازد.

عمده وظائف واحد اصطلاح‌نامه تشکیل جلسات تصویب اصطلاح با حضور اساتید برجسته عرفان نظری است. این جلسات از سال 1382 تشکیل شده است. اعضای محترم این جلسات در خلال سالهای متمادی عبارت بودند از حجج اسلام؛ سید یدالله یزدان‌پناه، حسن رمضانی، محمدحسین نائیجی، حسین عشاقی، عبدالحسین خسروپناه، مهدی بابایی، علی امینی‌نژاد و مرحوم محمدمهدی مهندسی. در این جلسات بیش از 30 هزار اصطلاح عرفانی مورد بررسی قرار گرفته که حدود 12 هزار اصطلاح یعنی حدود 95 درصد کل اصطلاحات مصوب و بقیه اصطلاحات (یعنی غیر از 12 هزار اصطلاح مصوب) یا غیرمصوب و یا اولویت دوم هستند. همه اصطلاحات مصوب یک درختواره‌ای را تشکیل داده که کل فضای عرفان نظری را نمایش می‌دهند. گفتنی است مجموعه اصطلاحات مصوب در قالب کتاب و نرم‌افزار اصطلاح‌نامه و با نظارت علمی استاد یزدان پناه عرضه می‌­شود.

البته نسخه اول از اصطلاح‌نامه عرفان نظری مشتمل بر حدود 3500 اصطلاح که می‌توان آن‌را «اصطلاح‌نامه منتخب عرفان نظری» نامید، در سال 1392 در قالب 2 جلد کتاب و نرم‌افزار عرضه شد و ان شاء الله نسخه کامل این اصطلاح‌نامه که می‌توان آن‌را اصطلاح‌نامه جامع عرفان نظری نامید، در قالب 5 جلد کتاب و نرم‌افزار تا پایان سال 1398 عرضه خواهد شد.

نکته دیگری که لازم به ذکر است این‌ است که در کنار تصویب اصطلاح، مجموعه‌ای از همان اصطلاحات که با شریعت در ارتباط بوده نیز شناسایی و به صورت جداگانه تصویب شده است. این اصطلاحات که در دو حوزه عرفان نظری و عرفان عملی است دارای روابط مستقل از اصطلاحات آن دو علم و دارای درختواره مستقلی می‌باشد.

این نکته را هم اضافه می‌کنم که برای تدوین دائرة‌المعارف لازم است از میان اصطلاحات مصوب، اصطلاحاتی به عنوان مدخل اصلی یا ضمنی انتخاب شوند. از این رو با برگزاری جلسات متعدد، از میان 12 هزار اصطلاح مصوب 330 اصطلاح به عنوان مدخل اصلی و حدود 1000 اصطلاح به عنوان مدخل ضمنی تصویب شده است.

همانطور که گفته شد تا کنون حدود 330 مدخل دائرة‌المعارفی  برای واحد مقاله‌نویسی در نظر گرفته شده که از این تعداد حدود 250 مدخل دارای اولویت اول بوده و ویراست اول کتاب دایرةالمعارف عرفان نظری را تشکیل می‌دهند و پیش‌بینی می‌شود که این کتاب در دو جلد آماده انتشار گردد. همچنین حدود 80 مدخل دارای اولویت دوم می‌باشد که برای ویراست دوم در نظر گرفته شده و اگر در آینده شرایط مناسبی فراهم گردد مقالات آن نیز نگارش یافته و به مجموعه اضافه خواهد شد.

روند کار در واحد سفارش مقاله این‌گونه می‌باشد که مدخل‌های مورد نظر در اختیار مقاله‌نویسان قرار داده می‌شود و مقاله نویس ابتدا و قبل از نگارش مقاله، باید در زمینه مدخل مورد نظر، طرح آن را تهیه و به واحد سفارش مقاله ارائه نماید تا در جلسه ارزیابی، به تصویب برسد. مقاله‌نویس پس از تصویب طرح، باید در بازه زمانی مشخصی، مقاله را به نگارش درآورد. لازم به ذکر است تاکنون حدود 100 مدخل به مقاله‌نویسان واگذار شده است.

در واحد ارزیابی، مقالات در پنج مرحله مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌گیرند: در مرحله اول، ارزیابی اجمالی صورت می‌گیرد. در ارزیابی اجمالی مشخص می‌­شود که مقاله‌ی نوشته شده آیا واجد ارزش یک مقاله می‌باشد یا خیر؟ سپس مقاله وارد چهار مرحله ارزیابی «مدخل‌شناسی»، «منبع‌نگاری»، «محتوایی» و «شکلی» می‌­شود. مقاله‌نویس باید در پایان هر مرحله از ارزیابی به تصحیح مقاله و رفع اشکالات بپردازد.

البته گفتنی است که پس از پایان یافتن کار ارزیابی، مقاله باید برای تأیید نهایی در اختیار ریاست مرکز به عنوان مسئول اجرایی مرکز و استاد یزدان‌پناه به عنوان مدیر گروه علمی قرار ‌گیرد؛ اما روند کار در این قسمت  به این صورت است که ابتدا استاد امینی‌نژاد مقاله را بازبینی می­نماید. مقاله در صورت تأیید، در اختیار ریاست مرکز و سپس در صورت تایید ایشان،  خدمت استاد یزدان‌پناه تقدیم می‌گردد تا نظر نهایی را اعلام نمایند. در صورتی که مقاله به تأیید استاد یزدان‌پناه برسد، برای نشر به واحد تدوین متون ارسال خواهد شد.

هر مدخلی دارای یک پرونده علمی است و در این پرونده آدرس منابعی که مدخل در آنها به کار رفته گردآوری شده است.  هم‌اکنون پرونده‌های علمی به صورت نرم‌افزاری است و همه منابع مورد نظر در داخل نرم‌افزار جمع‌آوری شده‌­اند. البته برای اطمینان خاطر مطالعه‌کننده، کل صفحه کتاب که مستند نویسنده از آن صفحه بوده در نرم‌افزار آورده شده است. لازم به ذکر است که تشکیل پرونده علمیِ هر مدخل همزمان با مطالعه و نگارش مقاله توسط نویسنده آن صورت می‌گیرد. 

از آنجا که هر مدخلی دارای یک پرونده علمی می‌باشد و برای عرفان نظری هم 332 مدخل در نظر گرفته شده، بنابراین به همین تعداد پرونده علمی هم خواهیم داشت که البته می‌توان آن را جداگانه عرضه کرد. تاکنون از 332 مدخل مزبور، برای حدود 40 مدخل پرونده علمی تشکیل شده و به دلیل این‌که باید برای هر پرونده‌ای هم ارزیابی شکلی و هم ارزیابی محتوایی صورت بگیرد، همین تعداد پرونده نیز نهایی نشده است. 

در برخی کتاب‌های عرفانی به اصطلاحاتی پرداخته شده که ریشه در شریعت دارند. اینکه یک عارفی چنین اصطلاحی را مطرح کرده و پیرامون آن توضیح و تفسیری ارائه داده یا احکام و ویژگی‌های آن را بیان کرده، مسأله مهمی است. لذا در خلال جلسات شورای محترم علمی اصطلاح­‌نامه، اساتید بزرگواری که با  مرکز همکاری داشتند به این نتیجه رسیدند که اصطلاحات عرفان و شریعت یک باب جدیدی است که باید به آن پرداخته شود و اصطلاحات آن جمع‌آوری و تصویب گردد. لذا تحقیق در این خصوص و تهیه اصطلاح‌نامه مزبور به عنوان یکی از کارهای مرکز پیش‌بینی شد. البته چون اصطلاحات عرفان و شریعت ناظر به هر دو علم است، باید هر گروه در حوزه مرتبط با خود، تهیه آن را بر عهده بگیرند و لذا برای این کار واحد مستقلی در نظر گرفته نشده است. با این حال تصویب اصطلاحات در این حوزه هنوز به پایان نرسیده و فعلا در حال تکمیل و تصحیح اصطلاحات و مستندات آن هستیم. امیدواریم در سال‌های آینده این اصطلاح‌نامه نیز منتشر گردد.

هم‌اکنون برای نگارش مقالات از محققانی که در دوره‌­های تربیت محقق عرفان نظری شرکت کرده‌­اند استفاده می‌شود که البته بخشی از این محققان به صورت هیئت علمی جذب مرکز شده­‌اند و طبق برنامه‌ریزی انجام شده اگر در آینده شرایط مهیا شود از نویسندگان بیرون از مرکز هم دعوت به عمل خواهد آمد.

ابتدا عرض کنم گروه عرفان نظری هنوز دائرةالمعارف عرفان نظری را تدوین نکرده است. اما در طول سالیان گذشته برخی محصولات مرتبط با دائرةالمعارف مزبور را عرضه کرده است که عبارتند از:

1. کتاب و نرم افزار اصطلاح‌نامه عرفان نظری:  ویراست اول این کتاب و نرم افزار در سال 92 چاپ و عرضه شد. البته این ویراست به صورت ناقص و همراه با اشکالاتی بود که بنا شد در ویراست دوم اشکالات آن برطرف شود، درختواره آن بازنگری و مستندات آن به صورت کامل آورده شود. امیدواریم ویراست دوم آن که بیش از  سه برابر ویراست اول است، تا پایان سال 1398 آماده عرضه شود.

2. کتاب و نرم افزار المعجم الموضوعی للعرفان: این کتاب فهرست تفصیلی و نمایه‌­های 6 کتاب مهم از مجموعه منابع عرفان نظری است که عبارتند از: تمهید القواعد، جامع الاسرار، شرح فصوص جندی، شرح فصوص قیصری، شرح فصوص کاشانی و مفتاح الغیب 

3. کتاب مبانی و اصول عرفان نظری نوشته استاد یزدان‌پناه: این کتاب مجموعه دروس عرفان نظری استاد یزدان پناه است که در سال 89 به چاپ رسید. این کتاب، در بیست و هشتمین کتاب سال جمهوری اسلامی برگزیده شد.

4. کتاب مبانی و فلسفه عرفان نظری نوشته آقایان علی امینی‌نژاد، مهدی بابایی و علیرضا کرمانی

از جمله آثاری که توسط گروه عرفان عرضه شد برخی پایان نامه‌های محققان عرفان در سه دوره تربیت محقق عرفان نظری بود که به صورت کتاب چاپ شدند. این آثار عبارتند از:

1. خیر و شر در مکتب ابن ­عربی نوشته حسن امینی

2. اعیان ثابته در عرفان اسلامی نوشته اصغر نوروزی

3. ابن ­عربی و اشاعره نوشته محمدعیسی جعفری

4. عرفان و عترت نوشته سید وحید معتمدی

5. انسان کامل از دیدگاه مولوی نوشته جلیل آقاخانی

همچنین فایل‌های صوتی برخی دروس اساتید این گروه نیز عرضه شده است که عبارتند از:

1. لوح صوتی مبانی و اصول عرفان نظری، استاد یزدان‌پناه؛

2. لوح صوتی تأویل عرفانی، استاد یزدان‌پناه؛

3. لوح صوتی معرفی و نقد فرق صوفیه، استاد خسروپناه؛

4. لوح صوتی عرفان‌های نوظهور، استاد احمدحسین شریفی؛

5. لوح صوتی تاریخ عرفان، استاد یزدان‌پناه.

ان­ شاء الله در آینده نزدیک؛ گروه عرفان درصدد است که مجموعه‌­ای از چکیده‌­ها و نمایه‌­های برخی منابع عرفان نظری را در قالب نرم افزار کنزالحکمة عرفان نظری عرضه نماید.

منابعی که در این نرم افزار چکیده و نمایه نویسی شده‌­اند، عبارتند از: فصوص الحکم، تمهید القواعد، جامع الاسرار، شرح فصوص جندی، شرح فصوص قیصری، شرح فصوص کاشانی، مفتاح الغیب و مصباح الانس. یکی از ویژگی‌های نرم افزار مزبور این است که شامل نمایه های فتوحات نیز می‌­باشد.