برگزاری کرسی ترویجی «ارزیابی تفاسیر آرمانشهر در حکمت مدنی اسلامی» به همت گروه فلسفه سیاسی مرکز پژوهشی دائرة المعارف علوم عقلی اسلامی

  1402/10/7

دومین کرسی ترویجی مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی به همت گروه فلسفه سیاسی مرکز برگزار شد. در این نشست، حجت‌الاسلام دکتر سید محمدهادی مقدسی، پژوهشگر گروه فلسفه سیاسی مرکز دائرة‌المعارف، بخشی از دستاوردهای پژوهشی خود را ذیل عنوان «ارزیابی تفاسیر آرمانشهر در حکمت مدنی اسلامی» ارائه داد. مباحث ایشان مورد نقد و بررسی حجت‌الاسلام دکتر مهدی امیدی عضو هیأت علمی گروه علوم سیاسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) قرار گرفت.

حجت‌الاسلام دانیال محب‌الطاهر، مدیر این کرسی ترویجی، در سخنان ابتدایی به برخی فعالیت‌های گروه فلسفه سیاسی مرکز دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی اشاره نمود و اذعان داشت نشست‌های علمی در راستای بازتاب و البته تقویت این عملکرد، برگزار می‌شود. بر اساس اظهارات وی، در دائرة‌المعارف فلسفه سیاسی حدود 1800 اصطلاح فلسفه سیاسی، ذیل 230 مدخل در 17 رده، مورد تبیین و بررسی قرار خواهد گرفت. مدخل «آرمانشهر»، ذیل رده «مدینه» و یکی از مداخل اصلی دائرة‌المعارف فلسفه سیاسی اسلامی است که آقای دکتر مقدسی، نگارش آن را عهده‌دار بوده‌اند. با توجه به بازه زمانی قابل توجه باقیمانده تا موعد انتشار رسمی متن نهایی مقالات مرکز، مناسب دانسته شد که پژوهشگر محترم، بخش‌هایی از یافته‌های پژوهشی خود را در قالب نشست علمی و تحت عنوان «ارزیابی تفاسیر آرمانشهر در حکمت مدنی اسلامی» ارائه دهد تا ضمن معرفی تلاش‌های انجام شده، زمینه ارتقای محصول نهایی با بهره‌گیری از نقطه‌نظرات ناقدین، فراهم شود.

سپس دکتر سید محمدهادی مقدسی به ارائه مباحث خود پرداخت. به نظر ایشان بررسی آرمانشهر نه پرداختن به بحثی فانتزی و تفننی بلکه مطالعه مبحثی است که هم اهمیت کاربردی و هم اهمیت تئوریک و نظری دارد. اهمیت کاربردی از این جهت که احراز امکان تحقق آرمانشهر، زمینه حرکت به سوی آن را فراهم می‌سازد. از ابعاد اهمیت تئوریک نیز می‌توان  به این مهم اشاره داشت که آرمانشهرگرایی همواره حدوسط نسبت اقتداگرایی به اندیشه‌های گوناگون قرار گرفته است.

بحث اصلی دکتر مقدسی، پرداخت به تفاسیر آرمانشهر در حکمت مدنی اسلامی بود. توضیح آن‌که فیلسوفان سیاسی مسلمان دیدگاه‌های آرمانشهرگرایانه‌ای ارائه داده‌اند که تفاسیر و ارزیابی‌های متفاوتی از آن شده است. به نظر ایشان می‌توان این تفاسیر را ذیل سه عنوان، دسته‌بندی کرد. تفسیر تخیلی، تمثیلی و واقعی.

تفسیر تخیلی آرمانشهر در حکمت مدنی اسلامی، نخستین بار توسط ابن خلدون ارائه شد. وی با ایجاد تقابل بین سیاست شرعی و سیاست مدنی، مدینه فاضله مطرح شده در سیاست مدنی را بعید‌الوقوع دانست. نویسندگان دانشنامه پرینستون و برخی نویسندگان معاصر نیز چنین تلقی از آرمانشهرگرایی حکمای اسلامی داشته‌اند. بر اساس تفسیر تخیلی، آرمانشهر ترسیم‌شده توسط حکمای اسلامی، تحقق‌ناپذیر، مبتنی بر خوش‌بینی افراطی به انسان، و وحدت‌گرا است و جمع این عوامل، رویکرد آرمانشهرگرایانه حکمای اسلامی را شایسته اتصاف به تخیلی بودن می‌کند.

در ادامه نشست، دکتر مقدسی ضمن نقد تفسیر تخیلی، نسبت‌های داده شده به حکمای اسلامی را مورد واکاوی قرار داد. اثبات ناروا بودن تفسیر تخیلی، تایید تفسیر واقعی را به دنبال دارد که در ادامه خواهد آمد. تفسیر تمثیلی، به عنوان دومین تفسیر از آرمانشهر در حکمت مدنی اسلامی مورد بررسی قرار گرفت. برخی پژوهشگران معاصر غربی، آثاری مانند «حی بن یقظان» ابن سینا و تعابیری مانند «جابُلقا» از سوی سهروردی را کوشش آرمانشهرگرایانه حکمای اسلامی دانسته و ایشان را در صدد ترسیم آرمانشهری غیرواقعی ارزیابی کرده‌اند. ارائه‌دهنده نشست، این رویکرد را نیز مورد نقد قرارداده و اظهار داشتند اساسا حکمای پیش‌گفته در مطالعات و نگاشته‌های مزبور، درپی پرداخت به حکمت علمی و ترسیم آرمانشهر نبوده بلکه مباحث نظری خود را در قالبی متفاوت و با به کارگیری تمثیل و حکایت، ارائه کرده‌اند.

تفسیر واقعی، سومین تفسیر آرمانشهر در حکمت مدنی اسلامی بود که به آن پرداخته شد. این تفسیر، آرمانشهر ترسیم‌شده توسط فلاسفه اسلامی را عاری از ویژگی‌های یک آرمانشهر تخیلی و یا تمثیلی، بلکه مبتنی بر خرد و حکمت و دارای رویکرد هنجاری می‌داند. ویژگی‌های آرمانشهر واقعی عبارت است از: پذیرش احتمال صدور شرارت از انسان، برقراری الگوی کثرت در عین وحدت، و انعطاف‌پذیری نسبت به نیازهای زمان و مکان.

حجت‌الاسلام مقدسی در آخرین بحث خود، ضمن تاکید بر ضابطه‌های تمییز آرمانشهرگرایی واقعی از تخیلی، آرمانشهرگرایی واقعی را تلقی صحیح از آرمانشهرگرایی حکمای اسلامی دانست و برخورداری آرمانشهرِ حکمت مدنی اسلامی از ضوابط فوق را مورد بررسی و تاکید قرار داد.

پس از آنکه دکتر مقدسی به ارائه مطالب و دیدگاه‌های خود پرداخت، دکتر مهدی امیدی به‌عنوان ناقد این نشست علمی، به طرح بحث پرداخت. ایشان ضمن اشاره به محسنات پژوهش دکتر مقدسی و تقدیر از ایشان، بر ضرورت تداوم بحث تطبیقی درباره آرمانشهر تاکید کرد. در ادامه دکتر امیدی به بیان ملاحظات خود نسبت به بحث ارائه شده پرداختند. اولین ملاحظه فقدان مفهوم‌شناسی دقیق و عدم‌تبیین محل نزاع و تعیین مفهومی یا کاربردی بودن آن بود. ایشان با تناقض‌نما دانستن تعبیر «آرمانشهر واقعی»، تعابیر «آرمانشهر واقع‌نگر» و یا «واقع‌نما» را پیشنهاد کردند.

ناقد این کرسی ترویجی ضمن ترسیم پنج منطق ارزیابی تفاسیر از آرمانشهر در حکمت مدنی اسلامی، منطق و خوانش انتقادی را توصیه کرده و به محسنات و مقتضیات این منطق پرداخت. در خوانش انتقادی، تلقی تحلیل واحد از آرمانشهر در حکمت‌های یونانی، اسلامی و غربی، ناروا خواهد بود؛ میان رویکردهای موجود در بحث از آرمانشهر خلط نشده و مبانی انسان‌شناختی و تلقی‌های متعدد از کمال، یکسان انگاشته نمی‌شود.

حجت‌الاسلام دکتر امیدی در نکته پایانی، تفکیک میان دو دسته دیدگاه را ضروری دانست؛ دیدگاه‌هایی که آرمانشهر را مطلقا ناممکن می‌دانند و دیدگاه‌هایی که آن را صرفا متفاوت از وضعیت واقع، ارزیابی می‌کنند. به باور ایشان توجه به این دوگانگی نیز از مقتضیات خوانش انتقادی بوده و در مطالعه تفاسیر آرمانشهر در حکمت مدنی اسلامی، بایسته است.

 در پایان جلسه، حجت‌الاسلام محب‌الطاهر، مدیر جلسه، ضمن جمع‌بندی مباحث ناقد محترم، توجه به نکات پیشنهادی طرح شده در جلسه را تقویت‌کننده پژوهش حاضر و طلیعه و مقدمه مطالعات و پژوهش‌های آتی قلمداد کرد. دومین کرسی ترویجی گروه فلسفه سیاسی مرکز دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی با تقدیر از برگزارکنندگان و حاضران در نشست، به پایان رسید.