در دنیا رایج است که مقالات دائرة‌المعارف همواره توسط کسانی نوشته شود که در یک موضوع خاص، عمر خود را صرف کرده‌اند. علامه دراین‌باره مثال می‌زدند که: «شخصی در غرب، تصمیم می‌گیرد تا درباره ارسطو تحقیق کند، این فرد به ذهنش رسید که برای تحقیق درباره ارسطو، نه تنها باید زبان یونانی را بشناسد، بلکه باید با فرهنگ یونان نیز آشنا شود و آن را درک کند همچنین فرهنگ قدیم آنجا را نیز بشناسد. لذا طرح تحقیق تاریخی عمیقی را، برنامه‌ریزی کرد و سفر چندین ساله به یونان داشت؛ مدت‌های طولانی در آنجا ماند تا فرهنگ قدیم یونان را بشناسد. در غرب چنین کسانی با اهداف بلند هستند و شما نباید کمتر باشید.»

این وسعت نظر و نگاه آزاد، نکته ویژه‌ای در شخصیت حضرت علامه بود؛ علی‌رغم تبلیغات غلطی که برخی چه در زمان حیات ایشان و چه حتی بعد از رحلت ایشان، مطرح می‌کنند، ایشان در گرفتن راه و روش درست و حتی مطلب حق، وسعت نظر داشت؛ همچنان‌که از معارف اسلام نیز به‌دست می‌آید، مهم نیست که از کجا و چه کسی فرامی‌گیریم؟ شرقی است یا غربی؟ مسلمان است یا غیرمسلمان؟ اگر شیوه یا حرف درستی است، باید آن را آموخت؛ هرچند اهداف وی باطل و نادرست باشد. چنان‌که ایشان همین بحث را در کتاب آموزش فلسفه، مضمون روایات اهل‌بیت(علیهم‌السلام) را مطرح کرده‌اند: «اطلبوا العلم ولو بالصین»، «اطلبوا العلم ولو بخوض اللجج (فرو رفتن در اعماق دریاها) و سفک المهج (خون قلب ریخته شود، یعنى در راه علم شهید شوید)».

لذا علامه مصباح همیشه حرف یا ایده درست را تأیید می‌کرد؛ برای نمونه باوجود آنکه نقد جدی بر آرای کانت داشت، از وی به جهت اهمیت دادن به اخلاق تمجید می‌کرد و معتقد بود که از امتیازات نظریه اخلاقی او برخلاف بسیاری از فیلسوفان غربی، جدی گرفتن نیّت است.

البته مهم این است که این آموزه‌ها و شیوه‌ها، در جهت اهداف الهی قرار گیرد. ممکن است شیوه یا فکری در شخصی وجود داشته باشد که برای او فایده ندارد، اما دیگران را در مسیر حق قرار دهد: «و رب حامل فقه الی من هو افقه منه» و چه بسا افرادی‌ که فقه، حکمت و یا حقیقتی را حمل و حفظ می‌کنند، بعد به اشخاصی منتقل‌ می‌کنند که از خود آن‌ها داناتر و برای آن‌ها مفیدتر است. ایشان درباره دائرة‌المعارف و اتخاذ بهترین و دقیق‌ترین شیوه‌ها این نکات را همواره تذکر می‌دادند.

ج) گام‌به‌گام بودن

هرچند این اثرِ پژوهشی، در اصل بلندمدت تعریف شده بود، اما حضرت استاد آن را به‌گونه‌ای گام به گام در نظر گرفته‌بودند که، خروجی و اثر کار هر گام در زمان کوتاه و به‌صورت مرحله‌ای به نتیجه برسد و به‌صورت مستقل بتوان از آن‌ها استفاده کرد. پس این پرسش که گاهی ازسوی افراد مختلف مطرح می‌شد مبنی بر اینکه: «آیا ممکن است برای یک پروژه بلندمت، زمانی فرا برسد که در میانه راه رها شود و هرگز تکمیل نشود و نتیجه زحمات و هزینه‌ها از بین برود؟» پرسشی نابه‌جا بود؛ چرا که کار به شیوه‌ای فازبندی شده بود که هر مرحله‌ای از پژوهش، اولا در زمانی کم‌و‌بیش کوتاه‌تر به نتیجه برسد، ثانیاً آن مرحله، دارای نتیجه علمی مستقل باشد.

نخستین گامی که علامه برای مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف تعریف کرد، مشخص شدن جایگاه اصطلاحات علوم عقلی (ساخت اصطلاح‌نامه درختی از هر علم) بود. اکنون نقشه علمی اکثر رشته‌های علوم عقلی اسلامی ترسیم شده و به انجام رسیده است.

از همان آغاز در صحبت‌های ایشان و در همایش‌های سالیانه‌ای که برای دائرة‌المعارف برگزار می‌شد، ایشان زمینه‌های اولیه فکری خود و شیوه کار را با مثال تبیین می‌کرد؛ مثال‌هایی مانند مفهوم ذاتی یا مفهوم علیت؛ که باید همه تعاریف این اصطلاحات در علوم مختلف، باهم ملاحظه و جایگاه آن ترسیم می‌شد، تا زمینه برای نگارش مقالات دقیق فراهم شود و از حیث مدخل‌شناسی باید بدانیم هر اصطلاحی در چه جایگاهی قرار دارد. بنابراین، از اساسی‌ترین کارهایی که در این مرکز از طریق تنظیم اصطلاح‌نامه انجام شد، تعیین نقشه جامع هر علم و تعیین جایگاه هر موضوع در جغرافیای آن علم است.

این نگاه عمیق و دقت علمی را از کمتر کسی سراغ داریم؛ اینکه با نظری همه جانبه و گسترده، اهداف را به‌صورت زنجیره‌ای، به‌گونه‌ای به‌هم متصل کند که هرکدام به‌نحو جداگانه، دارای هدفی مستقل باشد و بااین‌حال، گامی به‌سوی تحقق هدف اصلی برداشته شود؛ افزون‌بر اینکه آن اهداف بلند آن‌قدر ارزشمند باشد که عمر طولانی و فرانسلی برای تحقق آن صرف شود.

د) استفاده از تکنولوژی

استفاده از تکنولوژی‌های جدید در این مسیر از ایده‌های علامه مصباح بود. مؤسسه امام خمینی(ره) از نخستین مراکز کشور بود که استفاده از رایانه و برنامه‌های رایانه‌ای را در دستور کار خود قرار داد، و مرکز دائرة‌المعارف نیز اگر نگوییم از اولین مراکز باید گفت از معدود مراکزی بود که بیشترین استفاده از نرم‌افزار و سخت‌افزار را در امر پژوهش، آماده سازی و حتی در مقام عرضه ـ در حد بودجه و امکانات موجود ـ به‌کار گرفت و حضرت استاد بر استفاده از جدیدترین فناوری‌های پژوهشی در دنیای امروز اصرار داشت.

تمام مراحل انجام کار در این مرکز از طریق برنامه‌های نرم‌افزاری، اعم از اصل پژوهش، آماده‌سازی و استفاده از محصولات صورت گرفته است. این امر باعث صرفه‌جویی در زمان و هزینه محققان و پژوهشگران می‌شود؛ زیرا زمانی که منابع با فاکتورهای مناسب و دقیق در سامانه بارگذاری شده باشد، محققان با اعمال فیلترهای دلخواه در کمترین زمان ممکن به نتایج دقیق دست خواهند یافت. در این مرکز نرم‌افزارهایی طراحی شد که فیش‌ها را تبدیل به کتاب می‌کند و این سامانه‌های دائرة‌المعارف‌ساز از نوآوری‌های مرکز است.

هـ) گستردگی موضوعات

از دیگر نکات و امتیازات این مرکز، گستردگی موضوعات و تمرکز بر موضوعات مورد نیاز جامعه است به‌طوری که هر رشته‌ای که زمینه کار در آن فراهم بود، مدنظر قرار گرفت. رشته‌های اصلی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی، عبارتند از: منطق، فلسفه، کلام و عرفان. با توجه به نیاز به کاربردی کردنِ محتوای علوم عقلی، رشته‌های علوم انسانی در گام بعدی دائرة‌المعارف‌نویسی قرار گرفت. این فاز با معرفت‌شناسی آغاز شد و پس از آن، چهار موضوع مهم از رشته‌های علوم انسانی تحت عنوان فلسفه‌های مضاف در دستور کار قرار گرفت، که شامل فلسفه دین، فلسفه اخلاق، فلسفه حقوق و فلسفه سیاسی است.

برخی از رشته‌ها نیز خود دارای شاخه‌هایی بود، مانند عرفان، که شامل عرفان نظری، عرفان عملی و عرفان ادبی است و یا مانند منطق که شامل منطق ارسطویی، منطق رواقی- مگارایی، منطق جدید و... . علامه مصباح با توجه به وسعت نظر خود می‌فرمود افزون‌بر منطق قدیم، باید منطق‌های جدید نیز بررسی شوند و نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت.

گاهی در محضر علامه از سختی کار و نگرانی برخی محققان از وسعت کار، سخن به میان می‌آمد، ایشان هرگز حاضر به فدا شدن دقت و وسعت برای دستیابی سریع‌تر به نتیجه نمی‌شد؛ برای نمونه، فلسفه اسلامی متأثر از فلسفه ارسطو و یونان قدیم است؛ اما فهم فلسفه ارسطو براساس متون اصلی و اولیه آن بسیار سخت است. در حوزه و دانشگاه کسانی که منطق ارسطو را از متون اولیه بفهمند بسیار نادر هستند. همچنین در برابر منطق ارسطو، منطق رواقی- مگارایی قرار دارد؛ در این زمینه نیز کسی پیدا نشد که هم تخصص داشته باشد و هم بتواند سرپرستی کار را قبول کند؛ با این حال علامه مصباح باز هم ما را از این کار معذور و معاف نداشت و توصیه به تلاش بیشتر کردند. بحمدالله تاکنون پیشرفت خوبی در منطق رواقی مگاری داشته‌ایم. پژوهشگران مرکز با استفاده از منابع مختلف برای نخستین‌بار نقشه جامع اصطلاحات منطق رواقی- مگارایی را ترسیم کرده‌اند، و معجم موضوعی آن نیز تهیه شد که در نوع خود، کار بی‌سابقه‌ای بود و امید است که تا پایان سال جاری 1399 منتشر شود.

و) تدوین شیوه‌نامه اختصاصی

برای هر فعالیت پژوهشی و تحقیقاتی، در این مرکز شیوه‌نامه‌ای ویژه تدوین شده است، که ثمره تجربیات علمی و عملی طولانی و فراوان پژوهشگران این مرکز است. مهم‌ترین و کاربردی‌ترین آن‌ها که ارتباط مستقیم‌تری با کار دائرة‌المعارف نویسی دارند در یک مجموعه جمع آوری شده و تا پایان سال جاری 1399 به چاپ خواهد رسید.

اهمیت شیوه‌نامه‌ها از آن جهت است که موجب ارائه یک معیار واحد برای پژوهشگران و در نتیجه هماهنگ بودن آن‌ها با اهداف مدنظر خواهد شد. بسیاری از شیوه‌نامه‌های مرکز در کشور و جهان سابقه دارند، ولی شیوه‌نامه‌های ما منعکس کننده نوآوری‌های مختلف این مرکز در پژوهش‌های گوناگون است؛ مثلاً، برای تدوین اصطلاح‌نامه‌ها معیارهایی بین‌المللی وجود دارد؛ اما این مرکز در این نوع پژوهش، نوآوری‌های متعددی داشته که کارایی آن را بسیار دقیق‌تر و بیشتر کرده است و حوزه استفاده از آن را گسترش داده است.

رسالت مرکز

شاید این پرسش مطرح شود که چرا پژوهشی با این وسعت، دقت و عمق طراحی شده است؟ چنان‌که حتی بعضی از متخصصان در امر پژوهش و دائره المعارف‌نویسی این پرسش را مطرح کردند که چرا توری به وسعت اقیانوس پهن کرده‌اید؟ جواب این پرسش در انگیزه و ایده اصلی علامه مصباح یزدی از ایجاد این مرکز نهفته است.

اگر فلسفه وجودی حوزه‌های علمیه را تفقه و آگاهی در دین برای درمان جهالت بشر بدانیم، می‌توان گفت حوزه دارای رسالت جهانی در حوزه معرفت انسان‌ها است. وظیفه و رسالت اصلی حوزه «لِیظْهِرَهُ عَلَى الدِینِ کلِهِ» است؛ خداوند قرآن را برای یک ملت و مملکت نازل نکرده، بلکه برای همه بشر و یک دین جهانی است! در نتیجه این امر وظیفه همه ما را مشخص می‌کند که ما نمی‌توانیم جهانی بیندیشیم، اما محدود و درونی عمل کنیم.

«لِیظْهِرَهُ عَلَى الدِینِ کلِهِ» یعنی برتری و برجستگی این مکتب آن را بر همه مکاتب دیگر جهان، چیره خواهد کرد و این کار به‌دست مسلمانان شکل می‌گیرد. اگر رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) فرموند «الاسلامُ یعلو ولا یعلی عَلَیهِ» این جمله خبریه، لازمه انشائی دارد؛ یعنی بر شما هم لازم است که جهانی بیاندیشید. و محصولاتی جهانی برای این اهداف فراهم آورید. قرآن به‌عنوان کتابی آسمانی هدایتگر جوامع مختلف بشری است و مخاطبانش همة جهانیان هستند، و گزاره‌هایی را درباره رسالت جهانی حوزه‌های علمیه در تبیین و تبلیغ دین، در بردارد. عبارت «ومن بلغ» نیز حاکی از همین حقیقت است. افزون‌براین، کار محکم و عمیق نیز مورد تاکید اسلام است.

ایده اصلی حضرت استاد از تأسیس این مرکز، تحقق رسالت جهانی اسلام و حوزه‌های عملیه است؛ یعنی فراهم آوردن زمینه آشنایی جهانیان با معارف ناب اسلامی (به‌ویژه در علوم انسانی اسلامی) از طریق تبیین مبانی عقلی علوم اسلامی و با زبان عقل که زبان مشترک همه فرهنگ‌هاست. بی‌گمان از این طریق می‌توان با معرفی‌های نادرست و احیاناً مغرضانه نسبت به معارف اسلامی و مبانی آن مقابله کرد. این مهم حاصل نمی‌شود، مگر با پژوهش جامع در زمینه‌های تخصصی علوم عقلی اسلامی، توسط پژوهشگران این عرصه، که یکی از بهترین مصداق آن نگارش مقالات دائرة‌المعارفی است.

این دائرة‌المعارف‌ها چون عقلانی تدوین شده‌اند و این زبان مشترک بین همه انسان‌ها و ادیان است، لذا هر انسانی، پیرو هر دین و عقیده‌ای که باشد، می‌تواند به آن مراجعه و از آن استفاده کند و با مطالعه آن احساس تعارض و یا عنادی به او دست ندهد. زیرا کاملا بی‌طرفانه اما عقلانی است. اگر تدوین این دائرة‌المعارف‌ها تنها براساس معارف دینی و اسلامی بود، تنها برای مسلمانان مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما چون زبان عقلی است که مشترک میان همه انسان‌هاست، همه فرهنگ‌ها، تمدن‌ها و جوامع می‌توانند از آن بهره ببرند و معارف دین اسلام را از طریق مبانی آن بشناسند.

ازآنجاکه این مرکز به حوزه علمیه قم ـ که مهد اسلام و تشیع است- منتسب است و حوزه علمیه قم دارای جایگاه شناخته شده در جهان و ادیان است، و این دائرة‌المعارف‌ها، خروجی حوزه علمیه قم به‌شمار خواهند آمد و محصول آن به‌عنوان منبعی معتبر برای آشنایی با مبانی معارف اسلامی در سطح بین‌المللی شمرده خواهد شد و انتظار می‌رود از طریق این دائرة‌المعارف‌ها، مخاطبان با اسلام و تشیع آشنا شوند. حضرت علامه می‌فرمودند: «محتوای این مرکز باید به‌گونه‌ای عرضه شود که اگر یک نفر در آن‌سوی دنیا خواست از آن استفاده کند، بتواند به‌راحتی به آن‌ها دست پیدا کند. سایت مرکز باید سایت محتوایی باشد نه خبری، به‌گونه‌ای که همه آثار مرکز از طریق آن قابل استفاده باشد».

این رسالت حوزه علمیه قم است که باید به‌طور قاطع به گزارش‌های نادرستی که در سایر دائرة‌المعارف‌ها موجود است، پایان دهد و حقیقت را خود با استدلال عقلی و دقیق بازگو کند. این دائرة‌المعارف‌ها، سند معتبری در برابر سندهای نامعتبر است و این رسالت را می‌تواند انجام دهد. پس چون رسالت حوزه‌های علمیه جهانی و گسترده است، حضرت علامه در پی تحقق آن، توری به وسعت اقیانوس با الیاف عقلی طراحی کرده تا در انجام رسالت خود کامیاب شود.

این رسالت حوزه علمیه قم است که باید به‌طور قاطع به گزارش‌های نادرستی که در سایر دائرة‌المعارف‌ها موجود است، پایان دهد و حقیقت را خود با استدلال عقلی و دقیق بازگو کند. این دائرة‌المعارف‌ها، سند معتبری در برابر سندهای نامعتبر است و این رسالت را می‌تواند انجام دهد. پس چون رسالت حوزه‌های علمیه جهانی و گسترده است، حضرت علامه در پی تحقق آن، توری به وسعت اقیانوس با الیاف عقلی طراحی کرده تا در انجام رسالت خود کامیاب شود.

در همه موضوعات موردنظر، تقریباً زیرساخت‌ها به پایان رسیده و در اختیار عموم محققان و پژوهشگران قرار گرفته است و منبع مناسبی برای هر نوع پژوهش در موضوعات علوم عقلی است و اکنون زمان نگارش مقالات در رشته‌های مختلف فرارسیده است؛ البته محدودیت‌های ناشی از کمبود بودجه و... مانع از گستردگی فعالیت‌ها شده است. هم‌اکنون تدوین سه دائرة‌المعارف در دست اجراست: منطق، عرفان نظری و فلسفه سیاسی. البته دائرة‌المعارف منطق در اولویت است و بسیاری از مقالات آن نوشته شده و به مرحله عرضه نزدیک شده‌اند.

یکی از امور بی‌سابقه در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور که در این مرکز تحقق یافته، برگزاری دوره‌های آموزشی و پژوهشی پیشرفته عرفان اسلامی است. هریک از این دوره‌ها با حدود هشتاد واحد درسی ـ در حد دکترای پیوسته ـ شامل: حکمت متعالیه، عرفان‌ نظری، عرفان‌ عملی، عرفان‌ ادبی، عرفان‌ تطبیقی، معرفت‌شناسی، فلسفه عرفان و مبانی عرفان است. از ویژگی‌های این دوره‌ها پیش‌بینی همه ابعاد لازم در عرفان اسلامی و کنترل دقیق آن از جهت رعایت کامل موازین عقلی و شریعت (کتاب، سنت و عقل) است. در این دوره‌های آموزشی، حدود شصت نفر فارغ‌التحصیل شده‌اند.

دوره تربیت محقق منطق نیز از دیگر دوره‌های آموزشی و پژوهشی این مرکز است. با توجه به اهمیت ویژه منطق در معرفت‌شناسی و کمبود جدی متخصص در این رشته علمی، مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف، پس از شروع به کار فرهنگ‌نامه منطق، به‌منظور رفع نیازهای پژوهشی خود درصدد برآمد تا دوره‌ای تخصصی در منطق برگزار کند. براساس اطلاعات موجود، برگزاری دوره منطق نیز ـ به‌صورت تخصصی ـ در حوزه علمیه سابقه نداشته است.

کل این ساختار، ابتکار شخص علامه مصباح (رحمه الله) بوده و ایشان نظام منطقی برای دائرة‌المعارف ترسیم کردند، که از کجا شروع و در کجا پایان یابد: نخست نقشه جامع اصطلاحات هر علم کشیده شود، سپس مدخل‌ها از درون آن نقشه جامع بیرون بیاید. مقالات آن با توجه به آن نقشه نگارش شوند و در هر مرحله ابتکارات و نوآوری‌های بسیاری مشاهده می‌شود. نه اینکه تمام این مراحل از ابتکارات حضرت علامه باشد، بلکه نگاه دقیق و احاطه ایشان راهنما در کل مسیر بوده است.

در آخرین دعوتی که از ایشان برای همایش سالانه دائرة‌المعارف شد، حضرت علامه مأموریت جدیدی را برای مرکز ترسیم کرد و فرمود: «از این به بعد باید یکی از اصلی‌ترین کارهای مرکز، معرفی آثار باشد. به‌گونه‌ای که پژوهشگران فاضل و جوان در حوزه و دانشگاه با دستاوردهای پژوهشی مرکز و شیوه استفاده از آن آشنا شوند». ایشان احساس کرده بود که مرکز به نقطه‌ای رسیده است که محصول گام اول آن قابلیت استفاده عمومی دارد. گفتنی است، کارها به‌گونه‌ای دقیق برنامه‌ریزی شده است که با وجود ابزاری که امروز برای پژوهش فراهم شده است، همچنین مسئله زمان، بر کیفیت و کارائی آن تأثیر منفی نگذاشته است. تاکنون حدود بیش از 200 جلد از آثار مرکز مربوط به فاز اول دائرة‌المعارف منتشر شده و زیرساخت‌های پژوهشی برای اکثر علوم مهیا و در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است.

... ما به راهی که آمده‌ایم ایمان داریم و امیدواریم با پیروی از راه و رهنمودهای استاد علامه آیت الله مصباح یزدی (قدس‌سره‌الشریف) آن را با تمام توانی که داریم دنبال کنیم و از دعای خیر ایشان همچنان بهره‌مند باشیم.