در دنیا رايج است که مقالات دائرة‌المعارف همواره توسط کسانی نوشته شود که در یک موضوع خاص، عمر خود را صرف کرده‌اند. علامه دراین‌باره مثال می‌زدند که: «شخصی در غرب، تصمیم می‌گیرد تا درباره ارسطو تحقیق کند، این فرد به ذهنش رسید که برای تحقیق درباره ارسطو، نه تنها باید زبان یونانی را بشناسد، بلکه باید با فرهنگ یونان نیز آشنا شود و آن را درک کند همچنین فرهنگ قدیم آنجا را نیز بشناسد. لذا طرح تحقیق تاریخی عمیقی را، برنامه‌ریزی کرد و سفر چندین ساله به یونان داشت؛ مدت‌های طولانی در آنجا ماند تا فرهنگ قدیم یونان را بشناسد. در غرب چنین کسانی با اهداف بلند هستند و شما نبايد کمتر باشيد.»

این وسعت نظر و نگاه آزاد، نکته ویژه‌ای در شخصیت حضرت علامه بود؛ علی‌رغم تبلیغات غلطی که برخی چه در زمان حیات ایشان و چه حتی بعد از رحلت ایشان، مطرح می‌کنند، ایشان در گرفتن راه و روش درست و حتی مطلب حق، وسعت نظر داشت؛ همچنان‌که از معارف اسلام نیز به‌دست می‌آید، مهم نیست که از کجا و چه کسی فرامي‌گيريم؟ شرقی است یا غربی؟ مسلمان است یا غیرمسلمان؟ اگر شیوه یا حرف درستی است، باید آن را آموخت؛ هرچند اهداف وی باطل و نادرست باشد. چنان‌که ایشان همین بحث را در کتاب آموزش فلسفه، مضمون روايات اهل‌بيت(عليهم‌السلام) را مطرح کرده‌اند: «اطلبوا العلم ولو بالصین»، «اطلبوا العلم ولو بخوض اللجج (فرو رفتن در اعماق دریاها) و سفک المهج (خون قلب ریخته شود، یعنى در راه علم شهید شوید)».

لذا علامه مصباح همیشه حرف یا ایده درست را تأييد می‌کرد؛ براي نمونه باوجود آنکه نقد جدی بر آرای کانت داشت، از وي به جهت اهميت دادن به اخلاق تمجيد مي‌کرد و معتقد بود که از امتیازات نظریه اخلاقی او برخلاف بسياري از فیلسوفان غربی، جدی گرفتن نیّت است.

البته مهم این است که این آموزه‌ها و شیوه‌ها، در جهت اهداف الهی قرار گیرد. ممکن است شیوه یا فکری در شخصی وجود داشته باشد که برای او فایده ندارد، اما دیگران را در مسیر حق قرار دهد: «و رب حامل فقه الی من هو افقه منه» و چه بسا افرادی‌ که فقه، حکمت و یا حقیقتی را حمل و حفظ می‌کنند، بعد به اشخاصی منتقل‌ می‌کنند که از خود آن‌ها داناتر و برای آن‌ها مفیدتر است. ایشان درباره دائرة‌المعارف و اتخاذ بهترین و دقیق‌ترین شیوه‌ها این نکات را همواره تذکر می‌دادند.

ج) گام‌به‌گام بودن

هرچند این اثرِ پژوهشی، در اصل بلندمدت تعریف شده بود، اما حضرت استاد آن را به‌گونه‌اي گام به گام در نظر گرفته‌بودند که، خروجی و اثر کار هر گام در زمان کوتاه و به‌صورت مرحله‌ای به نتیجه برسد و به‌صورت مستقل بتوان از آن‌ها استفاده کرد. پس این پرسش که گاهی ازسوي افراد مختلف مطرح می‌شد مبنی بر اینکه: «آیا ممکن است برای یک پروژه بلندمت، زمانی فرا برسد که در میانه راه رها شود و هرگز تکمیل نشود و نتیجه زحمات و هزینه‌ها از بین برود؟» پرسشي نابه‌جا بود؛ چرا که کار به شیوه‌ای فازبندی شده بود که هر مرحله‌ای از پژوهش، اولا در زمانی کم‌و‌بیش کوتاه‌تر به نتیجه برسد، ثانياً آن مرحله، دارای نتیجه علمی مستقل باشد.

نخستين گامی که علامه برای مرکز پژوهشي دائرة‌المعارف تعریف کرد، مشخص شدن جایگاه اصطلاحات علوم عقلی (ساخت اصطلاح‌نامه درختی از هر علم) بود. اکنون نقشه علمی اکثر رشته‌های علوم عقلی اسلامی ترسیم شده و به انجام رسیده است.

از همان آغاز در صحبت‌های ایشان و در همایش‌های سالیانه‌ای که برای دائرة‌المعارف برگزار می‌شد، ایشان زمینه‌های اولیه فکری خود و شیوه کار را با مثال تبیین می‌کرد؛ مثال‌هایی مانند مفهوم ذاتی یا مفهوم علیت؛ که باید همه تعاریف این اصطلاحات در علوم مختلف، باهم ملاحظه و جایگاه آن ترسیم می‌شد، تا زمینه برای نگارش مقالات دقیق فراهم شود و از حیث مدخل‌شناسی بايد بدانیم هر اصطلاحی در چه جایگاهی قرار دارد. بنابراین، از اساسی‌ترین کارهایی که در این مرکز از طریق تنظیم اصطلاح‌نامه انجام شد، تعيين نقشه جامع هر علم و تعيين جايگاه هر موضوع در جغرافياي آن علم است.

این نگاه عمیق و دقت علمی را از کمتر کسی سراغ داریم؛ اینکه با نظری همه جانبه و گسترده، اهداف را به‌صورت زنجیره‌ای، به‌گونه‌ای به‌هم متصل کند که هرکدام به‌نحو جداگانه، دارای هدفی مستقل باشد و بااین‌حال، گامی به‌سوی تحقق هدف اصلی برداشته شود؛ افزون‌بر اینکه آن اهداف بلند آن‌قدر ارزشمند باشد که عمر طولانی و فرانسلی برای تحقق آن صرف شود.

د) استفاده از تکنولوژی

استفاده از تکنولوژی‌های جدید در این مسیر از ایده‌های علامه مصباح بود. مؤسسه امام خميني(ره) از نخستين مراکز کشور بود که استفاده از رايانه و برنامه‌هاي رايانه‌اي را در دستور کار خود قرار داد، و مرکز دائرة‌المعارف نيز اگر نگوييم از اولين مراکز بايد گفت از معدود مراکزي بود که بيشترين استفاده از نرم‌افزار و سخت‌افزار را در امر پژوهش، آماده سازي و حتي در مقام عرضه ـ در حد بودجه و امکانات موجود ـ به‌کار گرفت و حضرت استاد بر استفاده از جدیدترین فناوری‌های پژوهشی در دنیای امروز اصرار داشت.

تمام مراحل انجام کار در این مرکز از طریق برنامه‌هاي نرم‌افزاری، اعم از اصل پژوهش، آماده‌سازی و استفاده از محصولات صورت گرفته است. این امر باعث صرفه‌جویی در زمان و هزینه محققان و پژوهشگران مي‌شود؛ زیرا زمانی که منابع با فاکتورهای مناسب و دقیق در سامانه بارگذاری شده باشد، محققان با اعمال فیلترهای دلخواه در کمترین زمان ممکن به نتایج دقیق دست خواهند یافت. در این مرکز نرم‌افزارهایی طراحی شد که فیش‌ها را تبدیل به کتاب می‌کند و این سامانه‌های دائرة‌المعارف‌ساز از نوآوری‌های مرکز است.

هـ) گستردگی موضوعات

از دیگر نکات و امتیازات این مرکز، گستردگی موضوعات و تمرکز بر موضوعات مورد نیاز جامعه است به‌طوری که هر رشته‌ای که زمینه کار در آن فراهم بود، مدنظر قرار گرفت. رشته‌های اصلی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی، عبارتند از: منطق، فلسفه، کلام و عرفان. با توجه به نیاز به کاربردی کردنِ محتوای علوم عقلی، رشته‌های علوم انسانی در گام بعدی دائرة‌المعارف‌نویسی قرار گرفت. این فاز با معرفت‌شناسی آغاز شد و پس از آن، چهار موضوع مهم از رشته‌های علوم انسانی تحت عنوان فلسفه‌های مضاف در دستور کار قرار گرفت، که شامل فلسفه دین، فلسفه اخلاق، فلسفه حقوق و فلسفه سیاسی است.

برخي از رشته‌ها نیز خود دارای شاخه‌هایی بود، مانند عرفان، که شامل عرفان نظری، عرفان عملی و عرفان ادبی است و يا مانند منطق که شامل منطق ارسطويي، منطق رواقي- مگارايي، منطق جديد و... . علامه مصباح با توجه به وسعت نظر خود مي‌فرمود افزون‌بر منطق قدیم، باید منطق‌های جدید نیز بررسی شوند و نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت.

گاهی در محضر علامه از سختی کار و نگرانی برخی محققان از وسعت کار، سخن به میان می‌آمد، ايشان هرگز حاضر به فدا شدن دقت و وسعت برای دستیابی سریع‌تر به نتیجه نمی‌شد؛ براي نمونه، فلسفه اسلامی متأثر از فلسفه ارسطو و یونان قدیم است؛ اما فهم فلسفه ارسطو براساس متون اصلی و اولیه آن بسیار سخت است. در حوزه و دانشگاه کسانی که منطق ارسطو را از متون اولیه بفهمند بسیار نادر هستند. همچنین در برابر منطق ارسطو، منطق رواقی- مگارایی قرار دارد؛ در این زمینه نيز کسي پيدا نشد که هم تخصص داشته باشد و هم بتواند سرپرستی کار را قبول کند؛ با این حال علامه مصباح باز هم ما را از این کار معذور و معاف نداشت و توصیه به تلاش بیشتر کردند. بحمدالله تاکنون پیشرفت خوبي در منطق رواقي مگاري داشته‌ايم. پژوهشگران مرکز با استفاده از منابع مختلف براي نخستين‌بار نقشه جامع اصطلاحات منطق رواقی- مگارایی را ترسیم کرده‌اند، و معجم موضوعی آن نیز تهیه شد که در نوع خود، کار بی‌سابقه‌ای بود و اميد است که تا پايان سال جاري 1399 منتشر شود.

و) تدوین شیوه‌نامه اختصاصی

براي هر فعالیت پژوهشی و تحقیقاتی، در اين مرکز شیوه‌نامه‌ای ويژه تدوين شده است، که ثمره تجربیات علمی و عملي طولاني و فراوان پژوهشگران اين مرکز است. مهم‌ترين و کاربردي‌ترين آن‌ها که ارتباط مستقيم‌تري با کار دائرة‌المعارف نويسي دارند در يک مجموعه جمع آوري شده و تا پايان سال جاري 1399 به چاپ خواهد رسيد.

اهمیت شیوه‌نامه‌ها از آن جهت است که موجب ارائه یک معیار واحد برای پژوهشگران و در نتیجه هماهنگ بودن آن‌ها با اهداف مدنظر خواهد شد. بسياري از شيوه‌نامه‌هاي مرکز در کشور و جهان سابقه دارند، ولي شيوه‌نامه‌هاي ما منعکس کننده نوآوري‌هاي مختلف اين مرکز در پژوهش‌هاي گوناگون است؛ مثلاً، براي تدوین اصطلاح‌نامه‌ها معیارهايي بين‌المللي وجود دارد؛ اما اين مرکز در اين نوع پژوهش، نوآوری‌هاي متعددي داشته که کارايي آن را بسيار دقيق‌تر و بيشتر کرده است و حوزه استفاده از آن را گسترش داده است.

رسالت مرکز

شايد این پرسش مطرح شود که چرا پژوهشی با این وسعت، دقت و عمق طراحی شده است؟ چنان‌که حتي بعضي از متخصصان در امر پژوهش و دائره المعارف‌نويسي این پرسش را مطرح کردند که چرا توری به وسعت اقیانوس پهن کرده‌ايد؟ جواب این پرسش در انگیزه و ایده اصلی علامه مصباح یزدی از ایجاد این مرکز نهفته است.

اگر فلسفه وجودی حوزه‌های علمیه را تفقه و آگاهی در دین برای درمان جهالت بشر بدانیم، می‌توان گفت حوزه دارای رسالت جهانی در حوزه معرفت انسان‌ها است. وظیفه و رسالت اصلی حوزه «لِیظْهِرَهُ عَلَى الدِینِ کلِهِ» است؛ خداوند قرآن را برای یک ملت و مملکت نازل نکرده، بلکه برای همه بشر و یک دین جهانی است! در نتیجه این امر وظیفه همه ما را مشخص می‌کند که ما نمی‌توانیم جهانی بیندیشیم، اما محدود و درونی عمل کنیم.

«لِیظْهِرَهُ عَلَى الدِینِ کلِهِ» یعنی برتري و برجستگي این مکتب آن را بر همه مکاتب دیگر جهان، چيره خواهد کرد و این کار به‌دست مسلمانان شکل می‌گیرد. اگر رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) فرموند «الاسلامُ یعلو ولا یعلی عَلَیهِ» این جمله خبریه، لازمه انشائي دارد؛ یعنی بر شما هم لازم است که جهانی بیاندیشید. و محصولاتي جهاني براي اين اهداف فراهم آوريد. قرآن به‌عنوان کتابی آسمانی هدایتگر جوامع مختلف بشری است و مخاطبانش همة جهانيان هستند، و گزاره‌هایی را درباره رسالت جهانی حوزه‌های علمیه در تبیین و تبلیغ دین، در بردارد. عبارت «ومن بلغ» نيز حاکي از همين حقيقت است. افزون‌براين، کار محکم و عميق نيز مورد تاکيد اسلام است.

ایده اصلی حضرت استاد از تأسیس این مرکز، تحقق رسالت جهانی اسلام و حوزه‌های عملیه است؛ يعني فراهم آوردن زمینه آشنایی جهانیان با معارف ناب اسلامی (به‌ویژه در علوم انسانی اسلامی) از طریق تبیین مبانی عقلی علوم اسلامی و با زبان عقل که زبان مشترک همه فرهنگ‌هاست. بي‌گمان از این طریق مي‌توان با معرفی‌های نادرست و احیاناً مغرضانه نسبت به معارف اسلامی و مبانی آن مقابله کرد. اين مهم حاصل نمي‌شود، مگر با پژوهش جامع در زمینه‌های تخصصی علوم عقلی اسلامی، توسط پژوهشگران این عرصه، که يکي از بهترين مصداق آن نگارش مقالات دائرة‌المعارفی است.

این دائرة‌المعارف‌ها چون عقلانی تدوین شده‌اند و این زبان مشترک بین همه انسان‌ها و ادیان است، لذا هر انسانی، پیرو هر دین و عقیده‌ای که باشد، می‌تواند به آن مراجعه و از آن استفاده کند و با مطالعه آن احساس تعارض و يا عنادی به او دست ندهد. زیرا کاملا بی‌طرفانه اما عقلانی است. اگر تدوین این دائرة‌المعارف‌ها تنها براساس معارف دینی و اسلامی بود، تنها برای مسلمانان مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما چون زبان عقلی است که مشترک میان همه انسان‌هاست، همه فرهنگ‌ها، تمدن‌ها و جوامع می‌توانند از آن بهره ببرند و معارف دین اسلام را از طریق مبانی آن بشناسند.

ازآنجاکه این مرکز به حوزه علمیه قم ـ که مهد اسلام و تشیع است- منتسب است و حوزه علمیه قم دارای جایگاه شناخته شده در جهان و ادیان است، و اين دائرة‌المعارف‌ها، خروجی حوزه علمیه قم به‌شمار خواهند آمد و محصول آن به‌عنوان منبعي معتبر براي آشنايي با مباني معارف اسلامي در سطح بين‌المللي شمرده خواهد شد و انتظار می‌رود از طریق این دائرة‌المعارف‌ها، مخاطبان با اسلام و تشیع آشنا شوند. حضرت علامه می‌فرمودند: «محتوای این مرکز باید به‌گونه‌ای عرضه شود که اگر یک نفر در آن‌سوي دنیا خواست از آن استفاده کند، بتواند به‌راحتی به آن‌ها دست پیدا کند. سایت مرکز باید سایت محتوایی باشد نه خبری، به‌گونه‌ای که همه آثار مرکز از طریق آن قابل استفاده باشد».

این رسالت حوزه علمیه قم است که باید به‌طور قاطع به گزارش‌های نادرستی که در سایر دائرة‌المعارف‌ها موجود است، پایان دهد و حقیقت را خود با استدلال عقلی و دقیق بازگو کند. این دائرة‌المعارف‌ها، سند معتبری در برابر سندهای نامعتبر است و این رسالت را می‌تواند انجام دهد. پس چون رسالت حوزه‌های علمیه جهانی و گسترده است، حضرت علامه در پی تحقق آن، توری به وسعت اقیانوس با الیاف عقلی طراحی کرده تا در انجام رسالت خود کامیاب شود.

این رسالت حوزه علمیه قم است که باید به‌طور قاطع به گزارش‌های نادرستی که در سایر دائرة‌المعارف‌ها موجود است، پایان دهد و حقیقت را خود با استدلال عقلی و دقیق بازگو کند. این دائرة‌المعارف‌ها، سند معتبری در برابر سندهای نامعتبر است و این رسالت را می‌تواند انجام دهد. پس چون رسالت حوزه‌های علمیه جهانی و گسترده است، حضرت علامه در پی تحقق آن، توری به وسعت اقیانوس با الیاف عقلی طراحی کرده تا در انجام رسالت خود کامیاب شود.

در همه موضوعات موردنظر، تقریباً زیرساخت‌ها به پایان رسیده و در اختیار عموم محققان و پژوهشگران قرار گرفته است و منبع مناسبي براي هر نوع پژوهش در موضوعات علوم عقلي است و اکنون زمان نگارش مقالات در رشته‌هاي مختلف فرارسيده است؛ البته محدودیت‌های ناشي از کمبود بودجه و... مانع از گستردگی فعالیت‌ها شده است. هم‌اکنون تدوين سه دائرة‌المعارف در دست اجراست: منطق، عرفان نظری و فلسفه سیاسی. البته دائرة‌المعارف منطق در اولويت است و بسياري از مقالات آن نوشته شده و به مرحله عرضه نزديک شده‌اند.

يکي از امور بی‌سابقه در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور که در این مرکز تحقق يافته، برگزاری دوره‌های آموزشی و پژوهشی پیشرفته عرفان اسلامی است. هريک از اين دوره‌ها با حدود هشتاد واحد درسی ـ در حد دکترای پیوسته ـ شامل: حکمت متعالیه، عرفان‌ نظری، عرفان‌ عملی، عرفان‌ ادبی، عرفان‌ تطبیقی، معرفت‌شناسی، فلسفه عرفان و مبانی عرفان است. از ويژگي‌هاي اين دوره‌ها پیش‌بینی همه ابعاد لازم در عرفان اسلامی و کنترل دقیق آن از جهت رعایت کامل موازین عقلی و شریعت (کتاب، سنت و عقل) است. در اين دوره‌هاي آموزشي، حدود شصت نفر فارغ‌التحصیل شده‌اند.

دوره تربیت محقق منطق نیز از ديگر دوره‌های آموزشی و پژوهشی این مرکز است. با توجه به اهمیت ویژه منطق در معرفت‌شناسی و کمبود جدی متخصص در این رشته علمی، مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف، پس از شروع به کار فرهنگ‌نامه منطق، به‌منظور رفع نیازهای پژوهشی خود درصدد برآمد تا دوره‌ای تخصصی در منطق برگزار کند. براساس اطلاعات موجود، برگزاری دوره منطق نیز ـ به‌صورت تخصصی ـ در حوزه علمیه سابقه نداشته است.

کل این ساختار، ابتکار شخص علامه مصباح (رحمه الله) بوده و ایشان نظام منطقی برای دائرة‌المعارف ترسیم کردند، که از کجا شروع و در کجا پایان یابد: نخست نقشه جامع اصطلاحات هر علم کشيده شود، سپس مدخل‌ها از درون آن نقشه جامع بیرون بیاید. مقالات آن با توجه به آن نقشه نگارش شوند و در هر مرحله ابتکارات و نوآوری‌های بسیاری مشاهده می‌شود. نه اینکه تمام این مراحل از ابتکارات حضرت علامه باشد، بلکه نگاه دقیق و احاطه ایشان راهنما در کل مسیر بوده است.

در آخرین دعوتی که از ایشان برای همایش سالانه دائرة‌المعارف شد، حضرت علامه مأموریت جدیدی را برای مرکز ترسيم کرد و فرمود: «از این به بعد باید یکی از اصلی‌ترین کارهای مرکز، معرفی آثار باشد. به‌گونه‌ای که پژوهشگران فاضل و جوان در حوزه و دانشگاه با دستاوردهاي پژوهشي مرکز و شیوه استفاده از آن آشنا شوند». ایشان احساس کرده بود که مرکز به نقطه‌ای رسیده است که محصول گام اول آن قابلیت استفاده عمومی دارد. گفتني است، کارها به‌گونه‌ای دقیق برنامه‌ریزی شده است که با وجود ابزاری که امروز برای پژوهش فراهم شده است، همچنین مسئله زمان، بر کیفیت و کارائي آن تأثیر منفی نگذاشته است. تاکنون حدود بیش از 200 جلد از آثار مرکز مربوط به فاز اول دائرة‌المعارف منتشر شده و زیرساخت‌های پژوهشی برای اکثر علوم مهیا و در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است.

... ما به راهی که آمده‌ایم ایمان داریم و اميدواريم با پيروي از راه و رهنمودهاي استاد علامه آيت الله مصباح يزدي (قدس‌سره‌الشريف) آن را با تمام تواني که داريم دنبال کنيم و از دعاي خير ايشان همچنان بهره‌مند باشيم.

پيام‌رسان ايتا

https://eitaa.com/daeratolmaaref 

daeratolmaaref@

پيام‌رسان سروش

http://sapp.ir/daeratolmaaref 

daeratolmaaref@