گزارشی از فعالیت‌های واحد اصطلاح‌نامه و مدخل‌شناسی منطق توسط حجت‌الاسلام و المسلمین ابراهیم بازرگانی
در گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین ابراهیم بازرگانی (مسئول واحد اصطلاح‌نامه و مدخل‌شناسی منطق) ارائه شد:
گزارشی از فعالیت‌های واحد اصطلاح‌نامه و مدخل‌شناسی منطق
به‌عنوان پیش‌درآمد و قبل از ورود به بحثِ اصطلاح‌نامه و مدخل‌شناسی، نخست دو واژه «اصطلاح» و «مدخل» را معرفی کرده و تفاوت آنها را بیان فرمایید.
«اصطلاح»، واژه یا عبارتی است که در رشته‌ای از علوم، احکام ویژه‌ای داشته باشد یا در آن علم، معنایی خاص پیدا کرده باشد. بنابراین، یک واژه می‌تواند افزون‌بر معنای لغوی، معنای اصطلاحی نیز داشته باشد که البته ممکن است این‌دو با یکدیگر مغایر نیز نباشند. به‌عبارتی دیگر اگر واژه‌ای در یک رشته علمی دارای تعریف ویژه‌ای بود، آن واژه در آن دانش، اصطلاح خواهد بود و می‌بینیم كه در هر دانشی مجموعه‌ای از اصطلاحات وجود دارد.
اما «مدخل» اصطلاحی است که افزون‌براینکه در علمی خاص مورد توجه و مراجعه قرار می‌گیرد، راه ورود و کلید دستیابی به مطالب آن علم است. «مدخل» در قلمرو فرهنگ‌نامه‌نویسی کاربرد دارد؛ یعنی اصطلاحی بنیادین است كه برای آن، مقاله‌ای نگارش یافته و حوزه مفهومی آن مشخص می‌گردد.
در یك جمله، «اصطلاح» مفهومی پركاربرد است كه هم در حوزه فرهنگ‌نامه‌نویسی، هم در حوزه اصطلاح‌نامه‌نویسی و هم در حوزه دانش به كار می‌رود؛ ولی واژه «مدخل» لزوما در قلمرو فرهنگ‌نامه‌نویسی معنا می‌شود.
«اصطلاح‌نامه» چیست و چه کاربردی دارد؟
اصطلاح‌نامه، مجموعه‌ای است که همه واژه‌ها و اصطلاحات مربوط به حوزه خاصی از علوم یا فرهنگ بشری را به همراه روابط اصطلاحات آن علم دربردارد.
اما درباره هدف از تهیه اصطلاح‌نامه در این مرکز باید گفت از آنجاکه مدخل‌ها، کلید ورود به مطالب اصلی دائرةالمعارفهای تخصصی هستند و شاکله اصلی دائرةالمعارف را نمایان می‌سازند، این مرکز برای کسب اطمینان از جامعیت مدخل‌ها و ایجاد دقت بیشتر در انتخاب مدخل‌ها، پیش از مدخل‌شناسی، به تنظیم ساختار و نقشه هریک از این دانش‌های عقلی اسلامی پرداخته، اصطلاح‌نامه آنها را تهیه کرده و براساس آنها به انتخاب مدخل‌ها پرداخته است.
آیا تاکنون فعالیت‌های این واحد (اصطلاح‌نامه و مدخل‌شناسی) دستاوردی هم داشته است؟
بله مهم‌ترین دستارود این واحد کتاب دو جلدی اصطلاح‌نامه منطق است که در سال 1395 منتشر شده است و شامل حدود 4400 اصطلاح منطقی همراه با 11400 مستند است. به‌تازگی نیز کتاب «مدخل‌های دائرةالمعارف منطق» به زیر چاپ رفت.
البته آثار منطقی مرکز بیش از این است که برخی از آنها بدین شرح است: معجم‌های موضوعی منطق (چکیده مطالب 14 منبع مهم منطقی و فهرست مطالب 24 منبع مهم منطق)، کتابشناسی تفصیلی منابع منطق و تاریخ منطق (حاوی معرفی 2004 کتاب و مقاله منطقی به همراه نمایه‌های موضوعی آنها)، نشریه علمی ـ پژوهشی معارف منطقی و نرم‌افزارهای مرتبط با آثار یادشده.
لطفا درباره کتاب تازه منتشر شده مدخل‌های دائرةالمعارف منطق بیشتر توضیح دهید.
دائرةالمعارف منطق ازجمله دائرةالمعارفهای تخصصی است که مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی در دست تدوین دارد. و کتاب «مدخل‌های دائرةالمعارف منطق» همان‌طور که از نام آن پیداست، دربردارنده مدخل‌های این دائرةالمعارف است. این کتاب نخستین اثر از مجموعه «مدخل‌های دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی» است و مدخل‌های سایر رشته‌های علوم عقلی به مرور منتشر خواهد شد.
چنانکه قبلا هم اشاره شد، «مدخل‌ها» در دائرةالمعارف، عناوین مطالب مقالات دائرةالمعارف‌اند که آشنایی با آنها، راه شناخت مطالب آن دائرةالمعارف به‌شمار می‌آیند و به همین دلیل، گزینش دقیق مدخل‌ها، از گام‌های نخست تدوین دائرةالمعارفی شایسته و معتبر است.
به‌منظور فراهم آوردن زمینه بهره‌مندی بیشتر پژوهشگران و تسهیل در دستیابی به مدخل‌های مدنظر در دائرةالمعارف منطق، انواع مدخل‌های دائرةالمعارف منطق در سه فهرست در این کتاب ساماندهی شده‌اند:
1. فهرست مدخل‌های اصلی
در این فهرست، مدخل‌های اصلی به‌ترتیب الفبایی در پی یکدیگر آمده‌اند و ذیل هر مدخل اصلی، مدخل‌های مرتبط با آن (مدخل‌های ضمنی، ارجاعی و نمایه مدخل اصلی) قرار گرفته‌اند.
2. فهرست مدخل‌ها (اصلی و غیر اصلی)
در این فهرست همه اصطلاحاتی که ذیل عنوان یکی از انواع مدخل‌ها (اعم از اصلی، ضمنی، ارجاعی و نمایه) برای دائرةالمعارف منطق گزینش شده‌اند، به ترتیب الفبایی در پی هم آمده‌اند و مقابل هر اصطلاح وضعیت مدخل‌گزینی آن، یعنی اصلی، ارجاعی یا نمایه بودن آن اصطلاح بیان شده است. با این فهرست می‌توان به جایگاه هر مطلب در دائرةالمعارف از طریق اصطلاح مرتبط با آن مطلب پی برد.
3. فهرست مدخل‌ها بر اساس رده
این فهرست براساس موضوعات کلان یک دانش تنظیم شده است که در اصطلاح‌نامه‌ها، «رده» یا «اصطلاح رأس» نامیده می‌شوند. در اصطلاح‌نامه‌ی هر دانش، همه اصطلاحات یک دانش ضمن رده‌های اصلی قرار می‌گیرند. برای نمونه، همه اصطلاحات دانش منطق، در چهارده رده قرار گرفته‌اند: کلیات، علم، دلالت، مفهوم، تعریف، قضیه، حجت، مبادی‌حجت، برهان، جدل، خطابه، مغالطه، شعر، اجزای علوم، و پس از این کلان‌موضوعات، مدخل‌های «قواعد منطقی» و «اعلام» قرار گرفته‌اند و چینش مدخل‌های هر دسته به صورت الفبایی است. این فهرست برای کسانی بیشتر سودمند است که به بازشناسی موضوعات مرتبط با یکدیگر در نظام مدخل‌های دائرةالمعارف اهتمام دارند.
آخرین پرسش و شاید مهم‌ترین پرسش این است که با توجه به اینکه هدف از انجام همه فعالیت‌های مرکز نوشتن مقالات دائرةالمعارفی است، لطفا بیان فرمایید که تا كنون چه تعداد مقاله دایرة‌المعارفی در گروه منطق نگارش یافته است؟
در رده قضیه حدود 100 مدخل، در اجزاء‌العلوم حدود 29 مدخل و در رده حجت هم حدود 30 مدخل، كار مقاله‌نویسی آنها در حال انجام است، ولی برای مدخل‌های رده تعریف و صناعات خمس تاكنون كاری انجام نشده است. ان‌شاءالله با پایان یافتن این مجموعه، کل مقالات دایرة‌المعارف منطق یکجا عرضه خواهد شد.
با تشکر از حضرتعالی به خاطر فرصتی که در اختیار ما قرار داده‌اید. ان‌شاءالله موفق باشید.
من هم از شما متشکرم.
