نشست صمیمی مدیران مرکز دائرةالمعارف با اعضای محترم هیأت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران شعبه قم
این دیدار در تاریخ 98/11/19 در ساختمان مؤسسه حکمت و فلسفه (شعبه قم) و با حضور حجج اسلام آقایان دکتر احمد ابوترابی (رئیس مرکز دائرةالمعارف)، دکتر مهدی بابایی (عضو گروه اصطلاح‌نامه‌نویسی)، حسین بهاری (مسئول روابط عمومی مرکز) و جناب آقای دکتر حمید خدابخشیان (مسئول پشتیبانی علمی مرکز) برگزار شد. همچنین از اعضای مؤسسه حکمت و فلسفه نیز حجج اسلام آقایان دکتر اسماعیل علیخانی، دکتر مهدی عبداللهی، دکتر عبدالله محمدی، دکتر محمد حسین‌زاده، و آقای دکتر احمد شه‌گلی در این جلسه حضور داشتند.
در آغاز این نشست صمیمی جناب حجت‌الإسلام و المسلمین دکتر اسماعیل علیخانی با تقدیر و تشکر از حضور مدیران مرکز
در مؤسسه حکمت و فلسفه، از برنامه‌های نشست مدیران مرکز با اعضای هیئت علمی و اساتید علوم عقلی دیگر مراکز جهت معرفی دستاوردهای ارزشمند مرکز دائرةالمعارف استقبال کرده و آن را باعث غنای علمی محققان و پژوهشگران دانستند.
دکتر علیخانی در بخشی از صحبت‌های کوتاه خود به معرفی گروه‌ها و فعالیت‌های علمی مؤسسه حکمت و فلسفه در تهران و قم پرداختند.
در ادامه جلسه ریاست محترم مرکز پژوهشی دائرةالمعارف جناب حجت‌الإسلام و المسلمین دکتر احمد ابوترابی ضمن گزارش کوتاهی از نحوه فعالیت‌های پژوهشی مرکز، به معرفی اجمالی برخی از محصولات و دستاوردهای مرکز پرداختند.
اهداف مرکز دائرةالمعارف
ایشان گفتند: هدف این مرکز تدوین دائرةالمعارف‌هایی در رشته‌های علوم عقلی اسلامی است که اولا بتوانند مبانی معارف اسلامی را به زبان عقل ـ که زبان مشترک همه فرهنگ‌ها و مذاهب و مکتب‌هاست ـ به صورت جامع، مختصر، دقیق و گویا به دنیا معرفی کنند و در نتیجه راه گزارش‌های نادرست از اسلام و تشیع و فرهنگ اسلامی را ببندند و زمینه پژوهش را برای پژوهشگران علوم عقلی فراهم آورند.
تفاوت شیوه دائرةالمعارفنویسی مرکز با دیگر مراکز
عضو هیأت علمی گروه فلسفه مؤسسه امام خمینی(ره) ادامه داد: برخلاف سایر مراکز دائرةالمعارفنویسی که مستقیما به انتخاب مدخل می‌پردازند و بدون مقدمه مقاله‌نویسی را آغاز می‌کنند در این مرکز کارهایی فراتر از تدوین دائرةالمعارف انجام می‌شود که البته به نظر ما برای تدوین یک دائرةالمعارف تخصصی مطابق با استانداردها و معیارهای مطلوب، لازم است. ما در این مرکز با توجه به اصطلاحات و موضوعات هریک از دانش‌های علوم عقلی، نخست ساختار و جایگاه و نقشه جامع هریک از علوم عقلی را ترسیم می‌کنیم. لذا برنامه‌های این مرکز در سه بخش تعریف شده است. بخش اول ایجاد زیرساخت‌های لازم، بخش دوم فراهم کردن زمینه‌های علمی پژوهش، و بخش سوم تدوین دائرةالمعارف‌هاست.
این استاد حوزه و دانشگاه اظهار داشت: به توصیه حضرت علامه آیت‌الله مصباح یزدی (دامت برکاته) نخست نقشه هر علم تدوین، و جایگاه هر اصطلاح در جغرافیای آن دانش مشخص شد و جایگاه اصطلاحات هر علمی تعیین گردید تا مشترکات لفظی، مترادف‌ها، اعم‌ها، اخص‌ها و اصطلاحات مرتبط با یک اصطلاح معلوم شوند. برای این کار تصمیم گرفته شد تا فعالیت را با اصطلاح‌نامه آغاز نماییم و این فعالیت، کار درازمدتی بود که در اکثر رشته‌های علوم عقلی انجام شد.
انواع محصولات مرکز
دکتر ابوترابی افزود: یکی از آثار مرکز، کتاب‌شناسی‌هایی است که در راستای ایجاد سهولت، سرعت، دقت و جامعیت در پژوهش‌ها برای محققان آماده شده است.
آقای ابوترابی اظهار داشت: از جمله فعالیت‌های تحقیقی و بسیار گسترده كه توسط اساتید و محققان بارز در مرکز انجام شده، «چکیده‌نویسی مطالب آثار سنگین علمی» از جمله آثار ابن‌سینا، محقق طوسی، میرداماد و صدرالمتألهین بوده است.
استاد ابوترابی در مورد فعالیت در حوزه فلسفه‌های مضاف گفت: به‌جز رشته‌های اصلی منطق، کلام، فلسفه و عرفان، در فلسفه‌های مضاف هم کارهای زیادی انجام شده است. آغاز کار با دانش معرفت‌شناسی و سپس با رشته‌های فلسفه دین، فلسفه اخلاق، فلسفه حقوق و فلسفه سیاسی بوده و در این رشته‌ها از کتاب‌های قدمای یونان، مسلمانان و کتاب‌های غربی اخیر استفاده شده و محصولی ترکیبی تولید شده که البته این نوع فعالیت درباره معرفت‌شناسی بهتر از دیگر رشته‌ها انجام شده است.
دکتر ابوترابی در ادامه افزودند: ما هریك از فعالیت‌های خود را به‌طور مستقل تعریف كرده و آثار آن را به چاپ رساندیم تا كارهای انجام شده برای پژوهشگران علاقه‌مند قابل استفاده باشد.
تولید نرم‌افزارهای متعدد در مرکز
حجت‌الإسلام ابوترابی اظهار داشت: مرکز دائرةالمعارف در همه انواع پژوهش‌ها، حداکثر بهره‌گیری از برنامه‌های نرم‌افزاری را دارد. ازاین‌رو تاکنون ده‌ها نرم‌افزار برای تحقیقات خود تدوین کرده است. به‌گونه‌ای که حتی نسخه اولیه بیشتر کتاب‌های مرکز، از طریق نرم‌افزارهای کتاب‌ساز که به تناسب هر تحقیقی تهیه شده است، تدوین می‌شود. این مركز افزون بر عرضه محصولات در قالب كتاب، زمینه‌های استفاده نرم‌افزاری از همه دستاوردهای خود را نیز فراهم آورده است.
ایشان افزود: عمده نگاه ما در تولید نرم‌افزارهای متعدد مانند اصطلاح‌نامه به دلیل عدم امکان تایپ منابع و خرید موتورهای جست‌وجوگر، این بود که کاربر بعد از جست‌وجوی اصطلاح مورد نظر به تصویر منبع آن دسترسی پیدا کند تا اطمینان خاطر برای وی ایجاد شود. و همچنین در نرم‌افزارهای معجم موضوعی نیز کاربر پس از جستجوی کلیدواژه، نمایه موردنظر را یافته و از طریق نمایه به چکیده و متن کتاب دسترسی پیدا می‌کند.
در ادامه جناب حجت‌الإسلام و المسلمین دکتر بابایی عضو گروه‌های اصطلاح‌نامه‌ای مرکز، به‌طور مفصل به معرفی اصطلاح‌نامه‌های مرکز و فرق آن با اصطلاح‌نامه‌های دیگر مراکز و فرهنگ‌نامه‌ها پرداختند.
ارکان اصطلاح‌نامه
این عضو هیئت علمی گروه فلسفه مؤسسه امام خمینی(ره) اظهار کرد: اصطلاح (متمایز از نمایه، عنوان و ...)، رده، مرجح و نامرجح، اعم واخص و وابسته (براساس تداعی معانی و ...) از ارکان اصطلاح‌نامه به شمار می‌آیند.
بخش‌های اساسی اصطلاح‌نامه
مسئول واحد اصطلاح‌نامه فلسفه اسلامی مركز دائرةالمعارف افزود اصطلاح‌نامه از سه بخش کلی و اساسی برخودار است:
بخش اول مربوط به تعاریف و مستندات اصطلاحات است. در این بخش تلاش می‌شود برای همه اصطلاحات مصوب، تعاریف و یا حداقل مستندی از منابع معتبر و مصوب ارائه شود. انتخاب تعداد تعاریف و مستندات نیز بر اساس درجه‌بندی اصطلاحات صورت گرفته است. بخش تعاریف و مستندات، یکی از بخش‌های مهم اصطلاح‌نامه است که می‌تواند در تبیین مفهوم اصطلاحات مورد استفاده پژوهشگران قرار بگیرد.
بخش دوم از روابط اصطلاحات موجود در اصطلاح‌نامه تشکیل شده است. در این بخش، ذیل هریک از اصطلاحات، رابطه آن با برخی از اصطلاحات مرتبط مشخص می‌گردد. این روابط شامل اعم، اخص، مرجح، نامرجح و وابسته می‌باشد. اعم اصطلاحی است که اصطلاح مورد نظر ما از زیرمجموعه‌های آن به شمار می‌آید و به عبارت ساده‌تر، منظور از اعم همان مقسم است. اصطلاح اخص در مقابل اصطلاح اعم قرار دارد و مصادیق آن ذیل اصطلاح اعم قرار می‌گیرند و معمولاً تقسیمات مربوط به اعم است. مراد از اصطلاح مرجح، اصطلاحی است که کاربرد آن، بر واژه‌های دیگر هم‌معنا با آن ترجیح دارد. در برابر اصطلاح مرجح، اصطلاحات نامرجح هستند که مراد از آنها مترادف‌هایی هستند که نسبت به اصطلاح مرجح خود، کاربرد یا اهمیت کمتری دارند. آخرین رابطه‌ای که ممکن است در میان اصطلاحات باشد، رابطه وابستگی است. هدف از بیان وابسته‌ها در اصطلاح‌نامه این است که برای دو واژه‌ای که ارتباط مرجح و نامرجح و ارتباط اعم و اخص ندارند اما ارتباط دیگری بین آنها برقرار است، این ارتباط به‌گونه‌ای در نظام اصطلاح‌نامه نشان داده شود. درهرصورت، بخش دوم نیز از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و حتی مهم‌ترین بخش اصطلاح‌نامه است که توسط اساتید برجسته و در جلسات متعدد علمی تعیین شده است.
بخش سوم نمودار درختی اصطلاحات مندرج در متن اصطلاح‌نامه است. نمایش درختی اصطلاح‌نامه، بهترین شیوه نمایش ساختار کامل یک علم است و به‌روشنی روابط اصطلاحات را در یك نگاه نشان می‌دهد. این امر به محقق کمک می‌کند جایگاه هر اصطلاحی را در نظام کلی آن مشاهده کرده و در تحقیقات خود با تصویر روشنی از آن اصطلاح به تبیین و بررسی آن بپردازد.
فواید اصطلاح‌نامه
دکتر بابایی اظهار داشت که مهم‌ترین فواید اصطلاح‌نامه‌های مرکز عبارت‌اند از:
تفاوت اصطلاح‌نامه‌های مرکز با دیگر مراکز
این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه افزود این اصطلاح‌نامه‌ها با اصطلاح‌نامه‌های رایج در ایران و برخی نقاط جهان چهار تفاوت اساسی دارد:
ایشان در فرق بین اصطلاح‌نامه و فرهنگ‌نامه نیز گفتند: فرهنگ‌نامه گونه خاصی از تبیین معانی اصطلاح است که به ریشه لغت، تلفظ آن، معانی مختلف آن، تعریف جامع و مانع از آن و مباحثی از این دست می‌پردازد. فرهنگ‌نامه‌ها نه به گستردگی دائرةالمعارف‌ها هستند و نه به اختصارلغت‌نامه‌ها.
درادامه جناب آقای دکتر حمید خدابخشیان مدیرتدوین متون و پشتیبانی علمی مركز دائرةالمعارف به معرفی کتاب‌شناسی‌ها، معجم‌های موضوعی و پرونده‌های علمی مرکز پرداختند.
کتاب‌شناسی‌های مرکز و انواع آن
عضو هیأت علمی مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی گفت هدف اصلی و اولیه كتاب‌شناسی‌های این مرکز، شناسایی منابع تحقیق برای هر یك از انواع فعالیت‌های این مركز، مانند تهیه اصطلاح‌نامه‌ها، مدخل‌گزینی، چكیده‌نویسی و نمایه‌سازی، تهیه پرونده‌های علمی و فرهنگ‌نامه‌های علوم عقلی اسلامی است.
ایشان ادامه داد كتاب‌شناسی‌های مركز دو دسته‌اند:
دسته اول یعنی کتاب‌شناسی‌های تفصیلی که علاوه بر مشخصات نشر، موضوعات تفصیلی و عناوین ریز مطالب كتاب‌ها را به صورت درختی معرفی كرده و به صفحه محل درج موضوع در كتاب اصلی ارجاع داده‌اند.
دسته دوم یعنی کتاب‌شناسی‌های اجمالی تنها مشخصات نشر، درجه و موضوعات كلی منابع را در دو یا سه شاخه در بر دارند.
معجم‌های موضوعی مرکز و انواع آن
این استاد حوزه گفت تهیه معجم موضوعی كه زمینه مراجعه سریع و دقیق را به محل درج مطالب مربوط به یك موضوع فراهم كند، از پیش‌نیازهای اجتناب‌ناپذیر برای تحقیق جامع، به‌ویژه برای طرح‌های تحقیقاتی وسیع تخصصی به شمار می‌رود.
دکتر خدابخشیان اضافه کرد معجم‌های مرکز با مراجعه به منابع و فهم متون آنها توسط پژوهشگران متخصص تهیه شده است. این پژوهش‌ها به گونه‌ای نیست كه از طریق جستجوهایی لفظی و پیشرفت تكنولوژی به راحتی بدست آید و بلكه مبتنی بر فهم تخصصی از متون است.
ایشان افزود معجم‌های موضوعی مرکز دائرةالمعارف دو نوع اند: توصیفی (فهرست‌های تفصیلی مطالب) و چکیده‌نویسی.
توصیفی (یا فهرست تفصیلی مطالب) عبارت است از ثبت محتوا و پیام اصلی یک یا چند صفحه از کتاب در یک ترکیب غیر تام (و در عین حال گویا). این فهرست جامع و گویا مشتمل بر عناوین بخش‌ها، فصل‌ها و در مواردی زیرمجموعه‌های آنها است، به گونه‌ای كه در عین جامعیت و گویایی، به تفصیل چكیده و نمایه بر متن نیست، ولی از فهرست‌های مرسوم دقیق‌تر و كامل‌تر است. برای هر توصیف، نمایه یا نمایه‌هایی ترکیبی ثبت می‌شود و نمایه‌ها در ذیل کلید‌واژگان ارائه می‌گردد تا امکان ارائه مطالب مندرج در منابع به صورت موضوعی فراهم گردد.
چکیده عبارتی خلاصه و گویا از محتوای یک مطلب از متن است که با توجه به هدف چکیده‌سازی باید ضوابط چکیده‌نویسی در آن رعایت شده باشد.
در این نوع از معجم‌های مرکز نخست چكیده‌هایی از محتوای مطالب متن به شیوه‌ای تعلیمی و گویا تهیه می‌گردد و سپس، برای هر کدام از چكیده‌ها، نمایه‌هایی تركیبی و كاربردی ساخته می‌شود. آن‌گاه هر یك از این نمایه‌ها ذیل كلیدواژه یا كلیدواژه‌هایی قرار می‌گیرند. دقیق‌ترین و كوتاه‌ترین راه پژوهشگر برای دستیابی به نشانی محل درج مطلب خود این است كه برابر حروف الفبا، كلیدی‌ترین واژه خود را جست‌وجو كند تا در ذیل آن، نمایه‌های تركیبی مربوط به آن كلیدواژه را بیابد و از میان آنها، نمایه یا نمایه‌های مورد نظر خود را برگزیند و از طریق آنها، چكیده‌های مربوط به نمایه‌های انتخاب شده را ملاحظه کند و اگر محتوای چكیده، بیانگر ارتباط متن با مطلب مورد نظر او باشد، به سراغ خود متن خواهد رفت.
پرونده‌های علمی مرکز
مدیر تدوین متون مرکز گفت: یکی دیگر از فعالیت‌های مرکز تهیه پرونده‌های علمی با مراجعه به اصطلاح‌نامه‌ها و معجم‌هاست كه محققان مقاله‌نویس را تا اندازه زیادی از مراجعه به كتابخانه‌ها بی‌نیاز می‌كند و موجب سرعت و جامعیت و سهولت تحقیقات می‌شود و تاکنون در مرکز، پرونده علمی منطق و فلسفه آماده شده و در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است.
در پایان این نشست برخی از اعضای محترم علمی مؤسسه حکمت و فلسفه ضمن ابراز خرسندی از آشنایی با فعالیت‌ها و محصولات منتشر شده توسط مرکز، خواهان استفاده از این محصولات در کارهای علمی خود شدند.
