نشست نقد آثار و دستاوردهای مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی
در این جلسه که در تاریخ 98/9/26 در حاشیه نمایشگاه دستاوردهای پژوهشی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) برگزار شد، آثار و دستاوردهای علمی مركز دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی مورد نقد محققین و پژوهشگران عرصه علوم عقلی قرار گرفت.
نخست جناب حجت‌الإسلام و المسلمین دکتر محمد بهمنی مسئول انتشارات مؤسسه امام خمینی مشکلی را در زمینه عرضه آثار مرجع مطرح کرده و گفتند: با توجه به اینکه
دایرة‌المعارف‌ها کتاب‌های کتابخانه‌ای هستند نه کتاب‌های خانه‌ای، لذا در مقام توزیع دچار مشکلاتی هستیم، بنابراین یکی از راه حل‌های این مشکل این است که پیش از آنکه یک دایرة‌المعارفی تولید شود نویسندگان آن با توجه به شناختی که از مخاطبان خود دارند، به معرفی آثار در دست تولید پرداخته و با مخاطبان خود ارتباط برقرار کنند تا پس از انتشار، بتوان اثر را به‌راحتی توزیع کرد.
ناقد بعدی جناب حجت‌الإسلام و المسلمین دکتر مهدی قربانی مسئول واحد مقاله‌نویسی گروه فلسفه سیاسی مرکز دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی بود که ضمن مهم شمردن این گونه آثار، بر لزوم معرفی آنها در عرصه‌های علمی و پژوهشی کشور تأکید کرده و گفتند: با اینکه از جمله کارهای بنیادی تهیه اصطلاح‌نامه‌هاست، اما متأسفانه امروزه شاهد هستیم که دایرة‌المعارف‌ها و کارهای بنیادی هنوز جایگاه اصلی خود را پیدا نکرده‌اند و بر این باورم که اگر این کارها جایگاه خود را پیدا کنند، در زمینه پژوهش‌های علوم عقلی، انقلابی رخ خواهد داد. زیرا عمده پژوهش‌هایی که امروزه، هم در مقطع کارشناسی ارشد و هم در مقطع دکتری صورت می‌گیرد، پژوهش‌هایی اکتشافی است، یعنی گویا همه تلاش محققان این است که اقوال بزرگان آن علم را استخراج کرده و بیان کنند، و برخی از اساتید هم بر این باورند که برای رساله دکتری همین مقدار توصیف هم کافیست؛ ولی گویا اگر
دایرة‌المعارف‌ها به نتیجه رسیده و عرضه شوند، ازاین پس هیچ کار اکتشافی توجیه‌پذیر نخواهد بود؛ چراکه همه اکتشافات صورت گرفته و ناخودآگاه پژوهش‌ها به‌سوی تولید علم سوق داده خواهد شد. بنابراین کار بزرگی در حال انجام است و کار بزرگ نیازمند برنامه‌ریزی بزرگی است، صِرف کار کردن و حتی کار جهادی نیز کافی نیست، بلکه ما نیاز به برنامه‌ریزی جهادی داریم، اگر برنامه‌ریزی‌های ما جهادی باشد بسیار زودتر به آن نتیجه نهایی خواهیم رسید.
ایشان اضافه کرد کارهایی که در دایرة‌المعارف انجام شده باوجود مزایایی که دارد در برخی موارد انتظارات مخاطبان را برآورده نکرده است. پیشنهاد می‌شود در تولید محصولات به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که در محققان و پژوهشگران ایجاد تشنگی کرده به طوری که دائما در انتظار انتشار محصول بعدی باشند.
دکتر قربانی خاطر نشان کرد به نظر می‌رسد یکی از عواملی که موجب شده آثار مرکز دایرة‌المعارف در بین پژوهشگران، جایگاه اصلی خود را پیدا نکرده این است که در بسیاری از موارد کتاب‌ها به زبان عربی منتشر شده‌اند با اینکه بسیاری از کتاب‌های منبع که به آنها استناد داده شده، ترجمه فارسی آنها موجود و در دسترس محققان قرار دارند و همین عامل موجب شده بسیاری از دانشجویان و حتی برخی از طلاب علاقه‌ای به استفاده از این آثار نداشته باشند.
این مدرّس فلسفه سیاسی حوزه علمیه قم افزود: کتاب‌شناسی‌های تهیه شده در مرکز دایرة‌المعارف نیز با این اشکال روبه رو هستند که اساسا تهیه این آثار با داشتن مخاطبان بسیار کم (مخاطبان خاص)، بی‌فایده به نظر می‌رسد، و از طرفی اکنون که این آثار عرضه شده، در برخی موارد ملاحظه می‌شود که منبعی در فلان رشته به عنوان مرجع معرفی شده که ارتباط چندانی به آن رشته ندارد و این موجب تشویش اذهان مخاطبان خواهد شد که گویا نویسندگان، آشنایی لازم با آن رشته را نداشته‌اند.
دکتر قربانی در پایان سخنان خود اظهار داشت تمامی فعالیت‌هایی که تاکنون در مرکز دایرة‌المعارف انجام شده با همه فوایدی که دارد، اما جای دایرة‌المعارف را پر نمی‌کند و جامعه علمی از مرکز دایرة‌المعارف انتظار نگارش دایرة‌المعارف را دارد و اکنون بعد از گذشت حدود 20 سال کماکان محققان منتظر عرضه نخستین جلد از دایرة‌المعارف‌ها هستند.
یکی دیگر از منتقدان آثار مرکز دایرة‌المعارف جناب حجت‌الإسلام و المسلمین ابراهیم فتحی مسئول كتابخانه تخصصی علوم 
عقلی اسلامی مركز دائرةالمعارف بود که با اشاره به شیوه‌نامه نگارش اصطلاح‌نامه گفت: در شیوه‌نامه اصطلاح‌نامه آمده است که در تعاریف هر اصطلاح با توجه به اولویت استفاده از تعاریف منابع قدیمی‌تر، از چندین منبع و تا حد ممکن از منابع درجه اول استفاده شود درحالی‌که در برخی موارد مشاهده می‌شود که این شیوه‌نامه رعایت نشده و با وجود تعاریف مختلف برای یک اصطلاح، تنها از یک منبع استفاده شده و در برخی موارد با وجود تعریف کامل‌تر در منبع قدیمی از منبع جدیدتر استفاده شده است.
پاسخ‌های جناب حجت‌الإسلام و المسلمین محمد کریمی قائم مقام محترم مرکز به انتقادها
ایشان در ابتدا از حاضران و ناقدان محترم جلسه تشکر کرده و در ادامه به پاسخ اشکالات مطرح شده پرداختند.
حجت‌الإسلام و المسلمین کریمی اظهار کردند: ما ادعا نداریم كه كارهای انجام شده بدون اشكال است، لذا به‌دنبال نظرات مخاطبان و رفع آن هستیم. اما برای اینکه بتوان از کلیت روند فعالیت در دایرة‌المعارف دفاع کرد باید نگاهی به آغاز کار در این مرکز داشته باشیم.
ایشان افزود در ابتدای فعالیت مرکز دایرة‌المعارف که حدود 20 سال پیش بود و امکانات فعلی برای تحقیق از جمله امکانات اینترنتی وجود نداشت، حضرت استاد علامه مصباح یزدی مدظله فرمودند: «قبل از نگارش مقاله دایرة‌المعارفی باید مقدمات آن فراهم گردد»، بنابراین مدیران مرکز تصمیم بر تهیه مقدمات نگارش مقاله گرفتند. از مهمترین مقدمات نگارش مقاله، بحث کتاب‌شناسی در هر رشته از علوم عقلی است. در این بخش کارهایی مد نظر بود از جمله اولویت‌بندی منابع به منابع درجه اول، درجه دوم، درجه سوم و درجه چهارم به عنوان منابع برای استخراج اصطلاح‌نامه‌ها. در این بخش تصمیم گرفته شد که منابع درجه اول «چکیده‌نویسی و نمایه‌نویسی» و این منابع و منابع درجه دوم «نمایه‌نویسی و موضوع‌نویسی» و منابع درجه سوم «فقط موضوع‌نویسی» گردد.
درزمینه کتاب‌شناسی، هدف اولیه یافتن کتاب‌ها با نگاه حداکثری بود، نه حداقلی. ازآنجاکه بیش از 15 سال قبل این کار صورت می‌گرفت و بسیاری از فلسفه‌های مضاف به شکل امروزی مطرح نبود و قلمرو آنها به صورت دقیق تبیین نشده بود ـ چنانکه امروزه هم هنوز قلمرو برخی از این علوم به‌صورت دقیق مشخص نشده است ـ بنابراین امروزه با مشخص شدن نسبی قلمرو برخی از این رشته‌ها، این اشکال به برخی کتاب‌ها وارد می‌شود که قرار دادن فلان کتاب در منابع فلان رشته صحیح نمی‌باشد.
حجت‌الإسلام کریمی در ادامه توضیحات خود افزود: البته در کنار کار کتاب‌شناسی، کار اصطلاح‌یابی و اعلام نیز با هدف تهیه دایرة‌المعارف انجام شد و پس از به نتیجه رسیدن این فعالیت‌ها، درخواست‌هایی از مراکز علمی برای استفاده از این آثار صورت گرفت. با توجه به اینکه در ابتدا برنامه‌ای برای عرضه فعالیت‌های مرکز به خارج از آن نبود و کتاب‌شناسی‌ها و اصطلاح‌نامه‌ها برای استفاده داخلی آماده شده بود لذا قابلیت عرضه به خارج از مرکز را نداشت، از طرفی احتمال این داده می‌شد که در آینده محصولات ما با روش‌هایی در مراکز دیگر استفاده و به بازار عرضه شود ـ کما اینکه هم‌اکنون این اتفاق افتاده و عده‌ای کتاب‌شناسی‌های ما را تایپ کرده و در نرم‌افزارهای خود در سایت‌ها منتشر می‌کنند ـ بنابراین تصمیم گرفته شد که این محصولات به نام مرکز دایرة‌المعارف عرضه شود. ازآنجاکه در ابتدا هدف از تهیه نمایه‌نویسی یا اصطلاح‌یابی، استفاده محققان داخلی (نویسندگان مقالات دائره‌المعارف) بود بنابراین از متن‌های عربی استفاده شد و پس از تصمیم بر عرضه آنها به خاطر زمان‌بر بودن ترجمه این آثار، تصمیم بر این شد که در مرحله اول عرضه، آثار با همان شکل اولیه منتشر شده و در مرحله‌های بعدی، این آثار را به‌صورت کاملاً فارسی یا کاملا عربی منتشر کنیم، که هم‌اکنون ترجمه اصطلاح‌نامه‌ها به زبان فارسی در حال انجام است.
ایشان همچنین افزود: باید این را هم اضافه کنم که به‌زودی سایت اصطلاحات مرکز راه‌اندازی خواهد شد و تعاریف اصطلاحات به‌صورت فارسی در دسترس خواهد بود. البته در آینده، سایت اصطلاحاتِ مرکز به زبان‌های عربی و انگلیسی نیز مجهز شده و اصطلاحات به این دو زبان نیز منتشر خواهد شد.
این عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) در پاسخ به اشکال مخاطب‌شناسی هم گفت: درباره مخاطب‌شناسی چون که هدف اولیه ما تهیه محصولات برای محققان خود مرکز بود از ابتدا بحث مخاطب‌شناسی مطرح نبود اما بعد از درخواست‌های برخی مراکز و تصمیم بر عرضه، هم‌اکنون در حال شناساندن محصولات به مخاطبان هستیم.
ایشان اضافه کرد: در بحث معرفی آثار به جامعه هدف، چند کار باید صورت می‌گرفت: اول اینکه محصولات در دسترس مخاطبان قرار بگیرد که یکی از بهترین روش‌ها، ارائه محصولات در محیط وب است. ما از چندین سال قبل به این فکر افتادیم ولی به خاطر کمبود اعتبارات لازم، امکان طراحی و استفاده از سایت فراهم نبود؛ ولی با تلاش‌هایی که صورت گرفت، سایت اصطلاحات طراحی شده و امیدواریم فاز اول آن تا پایان سال 98 برای عرضه اصطلاح‌نامه‌ها و معجم‌های موضوعی راه‌اندازی و قابل استفاده شود.
آقای کریمی افزود: از دیگر کارها برای معرفی آثار، حضور در محضر دانشمندان بزرگ علوم عقلی و معرفی دستآوردها به ایشان از جمله حضرت آیت‌الله العظمی جوادی آملی، حضرت آیت‌الله العظمی سبحانی، جناب آقای پروفسور لگن‌هاوزن و همچنین حضور در مراکز علمی حوزوی و دانشگاهی و معرفی آثار به اساتید و دانش‌پژوهان در آن مراکز بوده که از جمله می‌توان به دانشکده الهیات دانشگاه قم، دانشگاه باقرالعلوم، مجمع عالی حکمت، اشاره کرد.
ایشان اضافه کرد برگزاری نمایشگاه آثار در مراکز علمی نیز یکی دیگر از کارها در راستای معرفی آثار مرکز بود که تاکنون در مکان‌های مختلفی صورت گرفته است از جمله دانشگاه قم، دانشگاه باقرالعلوم، مؤسسه امام خمینی، نمایشگاه بین‌المللی تهران و دیگر نمایشگاه‌های کتاب.
حجت‌الإسلام کریمی در پاسخ به اشکال آخر نیز گفت باید توجه داشته باشیم که اصطلاح‌نامه یک استاندارد بین‌المللی است که از آن به «تزاروس» یاد می‌شود، در ارکان اصطلاح‌نامه بیشتر بحث روابط اصطلاحات مطرح بوده و بحث تعریف و مستندات در اصطلاح‌نامه وجود ندارد.
ایشان افزود در اولین عرضه از اصطلاح‌نامه‌ها با مشورت با اساتید، تصمیم بر این شد که متن منبعی که اصطلاح از آن نقل می‌شود و مستند آن ذکر شود، بنابراین در برخی از منابع برای اصطلاح مورد نظر تعریفی ذکر شده بود که آورده شد و در برخی منابع تعریفی ذکر نشده بود.
آقای کریمی گفت پس از عرضه اولیه، اشکال جدی به اصطلاح‌نامه ما این بود که چرا برای برخی از اصطلاحات تعریف ذکر شده و برای برخی ذکر نشده و جاهایی که تعریف نقل شده چرا از منبع مهم‌تر آورده نشده است. و این درحالی بود که در مقدمه اصطلاح‌نامه‌ها ذکر شده بود که بنای اصطلاح‌نامه به ذکر تعریف آنها نیست و هدف ما این است که تعریف‌های ذکر شده درباره اصطلاحات را در هنگام نگارش مقالات دایرة‌المعارفی ذکر کرده و پس از تبیین و تحلیل آنها، بهترین تعریف را ارائه کنیم. اما در هر صورت تصمیم گرفته شد که در اصطلاح‌نامه‌های بعدی به تعدادی از تعاریف یا مستنداتی که برای اصطلاحات ذکر شده اشاره کنیم و تلاش شده که در انتخاب آنها از کتب درجه اول استفاده شود.
