حجت­ الاسلام­ و المسلمین احمد ابوترابی رئیس مرکز پژوهشی دائرة­المعارف علوم عقلی اسلامی وابسته به موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و دارای دکترای فلسفه و درجه دانشیار و از اعضای هیئت علمی این مؤسسه است که در گفت و گو با خبرنگار خبرگزاری «حوزه»، به تشریح فعالیت‌ها و برنامه‌های مرکز پژوهشی دائرة­المعارف علوم عقلی اسلامی پرداخته که متن آن به این شرح است:

هدف این مرکز تدوین دائرةالمعارف­‌هایی در رشته‌های علوم عقلی اسلامی است که اولا بتواند مبانی معارف اسلامی را به زبان عقل ـ  که زبان مشترک همه فرهنگ‌ها و مذاهب و مکتب‌هاست ـ به صورت جامع، مختصر، دقیق و گویا به دنیا معرفی کند و در نتیجه راه  گزارش‌های نادرست از اسلام و تشیع و فرهنگ اسلامی را  ببندد و زمینه پژوهش را برای پژوهشگران علوم عقلی فراهم آورد.

برخلاف سایر مراکز دائرة‌المعا‌رف‌نویسی که مستقیما به انتخاب مدخل می‌پردازند و بدون مقدمه مقاله‌نویسی را آغاز می‌کنند در این مرکز کارهایی فراتر از تدوین دائرة­المعارف انجام می‌شود که البته به نظر ما برای تدوین یک دائرة‌المعارف تخصصی مطابق با استانداردها و معیارهای مطلوب، لازم است. ما در این مرکز با توجه به اصطلاحات و موضوعات هر یک از دانش‌های علوم عقلی اولا ساختار و جایگاه و نقشه جامع هریک از علوم عقلی را ترسیم می‌کنیم. لذا برنامه‌های این مرکز در سه فاز تعریف شده است. بخش اول ایجاد زیرساخت­های لازم، بخش دوم فراهم نمودن زمینه‌های علمی پژوهش و بخش سوم تدوین دائرةالمعارف‌هاست.

برخی از علوم عقلی ما ساختار روشنی نداشتند و برخی از آنها نیز در غرب زمینه داشتند اما در حوزه معارف اسلامی هنوز به عنوان یک علم شناخته نمی­شدند. اساس علوم اسلامی عقلی بر پایه منطق است. علم کلام نیز شاخه عقلی دارد. علم عرفان نیز همینطور است و شاخه‌های مختلفی از جمله عرفان نظری دارد. همچنین در عرفان، علمی با عنوان عرفان ادبی تا پیش از فعالیتی که در این مرکز صورت داده شده وجود نداشت، صرفا مطالب عرفانی بود که به زبان شعر بیان شده و آن را ادبیات عرفانی می‌نامند.

در بحث منطق نیز روی ساختار این علم کار جمعی و مستقل نشده بود و لذا قبل از شروع کار دائرةالمعارف تصمیم گرفتیم به عنوان مقدمه ساختارهای این علوم را آماده کنیم. اصطلاح­نامه منطق در طول حدود 15 سال از همه کتب منطقی استخراج شد و با استفاده از کارشناسان علم منطق که همه اصطلاحات و روابط فی مابین را بررسی کردند، این فعالیت صورت گرفت. محصول آن، دو جلد کتاب اصطلاح‌نامه منطق ­شد. در فلسفه اسلامی نیز حدود 20 سال طول کشید تا همه اصطلاحات این دانش استخراج و نقشه جامع این رشته تنظیم شد.

کلام اسلامی در دو بخش تعریف شده است. یک بخش اصول اعتقادات که در دو جلد منتشر شده و دیگری علوم عامه کلامی است که با نگرش کلامی متکلمین مسلمان اعم از شیعه و اهل تسنن هنوز در حال تدوین است.

یکی از رشته‌­های جدید که خاستگاه اصلی آن در فلسفه غرب بوده، علم معرفت‌شناسی است. هر چند علمای ما در طول تاریخ در آثار خود به آن پرداخته بودند اما اینکه به عنوان یک علم به این موضوع پرداخته شود اینگونه نبوده است. ساختار علم معرفت‌شناسی ناظر به فلسفه غرب نیز در این مرکز تدوین شده و در کنار اصطلاحات اسلامی به اصطلاحات غربی مرتبط با آن در فلسفه غرب نیز پرداخته شده است. یک جلد کتاب نیز در رابطه با ساختار فلسفه اشراق و شارحان این مکتب که یکی از مکاتب فلسفی ماست تدوین شده است.

بله، بحث تدوین اصطلاح‌نامه‌های برخی از فلسفه‌­های مضاف را نیز آغاز کرده‌­ایم. فلسفه دین، فلسفه اخلاق، فلسفه سیاسی و فلسفه حقوق نیز وضعی شبیه معرفت‌شناسی دارند و مطالب عمیقی در این موارد در آثار اسلامی وجود دارد؛ اما به عنوان یک علم مستقل به آنها پرداخته نشده است. ما اصطلاح‌­نامه فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی را در دو سال گذشته منتشر کردیم. اصطلاح‌نامه‌نویسی علوم عقلی بی­ سابقه نبوده و این واژه را از غربی­ها گرفته‌ایم. تزاروس واژه­‌ای است غربی، برای همین بحث اصطلاح­‌شناسی به کار می رود و برای درختی کردن مجموعه­‌ای از واژه‌ها است. البته آنها معمولا برای طبقه­‌بندی آثار در موزه‌­ها یا کتابخانه‌ها این کار را انجام می‌­دهند، اما کار گسترده و دقیق علمی برای هریک از دانش‌ها در دنیا انجام نشده، آنچه انجام شده با همان طبقه‌بندی اطلاعات سازگارتر است تا طبقه علمی اجزای هریک از دانش‌ها، به ویژه علوم عقلی. برای رفع این مشکل ابتدا ساختار و شیوه‌نامه اصطلاح‌نامه‌نویسی را برای این نیاز اصلاح و تکمیل کردیم.

در علوم دیگر نیز این کار شروع شده و در قم و تهران برخی مراکز چنین کارهایی را شروع کرده‌­اند که بیشتر با هدف دسته‌بندی همانند غربی‌ها مشغول فعالیت هستند. تفاوت کار ما در بحث اصطلاح‌نامه‌ها این بود که ما همه اصطلاحات را در حد امکان با مراجعه به همه منابع مهم هر علم و مطالعه دقیق متن منابع، انتخاب کردیم تا از همه مکاتب، شخصیت‌های برجسته و از میان همه دوره‌­ها و همه فرقه‌ها، همه اصطلاحات موجود را استخراج کرده بعلاوه تعاریف هر اصطلاح و مستندات اصطلاحات و اصطلاح‌نامه نیز از منابع، استخراج شده است بعلاوه برای ترسیم ساختار علم از اساتید متخصص استفاده کرده‌ایم.

برای این ­کار نیاز بود عده‌­ای از علمای بزرگواری که در این امور فعالیت داشتند وارد کار بشوند برای مثال خوشبختانه در عرفان استاد یزدان‌پناه، در فلسفه استاد فیاضی، در کلام استاد ربانی گلپایگانی، در منطق استاد عسکری سلیمانی، در فِرَق استاد یعقوب جعفری و در فلسفه اخلاق استاد مجتبی مصباح در راس گروه‌­های علمی قرار گرفتند. در برخی علوم نیز ابتدا افرادی را نداشتیم که بصورت کلاسیک کار کرده باشند و نظام درسی تعریف شده‌­ای در کار نبود و خود ما چنین نظامی تعریف کردیم و بطور مثال رشته عرفان ادبی را خود دانش‌آموختگان این مرکز شکل دادند.

در گام دوم شورای علمی تشکیل دادیم که این اصطلاحات را با توجه به متن متون بررسی و درخت علم را به دقت بررسی کنند و در جلسات علمی متشکل از اساتید برجسته، جایگاه اصطلاحات به بحث گذاشته می‌­شد. برجستگی دیگر این کار در این مرکز  این بود که اصطلاح­‌نامه‌های دنیا معمولا مستند نیست و شورای علمی ندارند و اگر دارند تک‌تک اصطلاحات و جایگاه آنها را در جلساتی علمی به بحث نمی‌گذارند اما در اینجا با توجه به اینکه ما مستند همه واژه­‌ها و تعاریف‌­شان را هم استخراج می­ کنیم شوراهای علمی می‌توانند بررسی خود را با تکیه بر اصل متون مستند سازند.

دو اصطلاح‌­نامه دیگر نیز چندین سال است که در حال تدوین هستند و با عناوین فلسفه دین و فلسفه حقوق در سال‌های آتی به چاپ می‌رسند. یکی از دلایل مهم اهمیت اصطلاح‌نامه‌ها این است که ریشه بسیاری از بی‌دقتی‌ها و خلط و مغالطه در علوم به ویژه علوم عقلی اسلامی همین عدم تفکیک اصطلاحات است. مثلا واژه علت، ذاتی، علم و... هر کدام چندین معنا دارند و بعضی از این معانی بسیار به هم نزدیکند و زمینه خلط دارند، گاهی الفاظ متفاوت یک معنا دارند و گاهی لفظ واحد، چند معنا.

اصطلاح‌نامه فلسفه علم نیز در دستور کار ما قرار دارد، اما به دلیل کمبود بودجه و کمبود متخصص، در این مورد کار بسیار کند پیش می‌رود. بخش دیگر کار فراهم کردن زمینه‌­های پژوهش برای تدوین مقالات دائرة‌المعارفی است چون تدوین مقاله دائرة‌المعارفی به ویژه برای دائرة‌المعارف‌های تخصصی، کاری بسیار دشوار است و بدون ایجاد زمینه‌سازی پژوهشی، چنین امکانی وجود ندارد. این مطلب را این‌طور می‌شود توضیح داد: ادعای یک مقاله دائرةالمعارفی، گزارش جامعی از یک موضوع از زمان تکوّن تا عصر حاضر است. در این مقاله باید سیر تحولات و همه مطلب مرتبط با مدخل به صورت دقیق گزارش شود. نکته دیگر این است که همه مطالب باید با حجم مختصر و گویا تدوین شود. چون این مقاله مرجع است، کسی که به سراغ آن می‌آید انتظار دارد جامعیت و اختصار و گویایی با هم جمع شده باشند. ظاهرا جامعیت با کوتاهی قابل جمع نیست و جامع کوتاه، دست کم نمی‌تواند گویا باشد، این‌ها ظاهرا با هم متعارض هستند.

اما اگر بخواهیم این کار را انجام دهیم باید نگاهی از بالا به موضوع داشته باشیم. کسی که می­خواهد روی چنین موضوعی مقاله بنویسد باید بتواند انتخاب دقیق و جامعی داشته باشد و این نیازمند نگاهی از بالاست تا به هر چیزی به همان اندازه که نیاز است پرداخته شود. لذا کسی که می ­خواهد چنین فعالیتی انجام دهد باید احاطه کامل به بحث داشته باشد مانند کسی که از ارتفاع بالا به یک شهر می‌نگرد و به همه آن احاطه دارد. همه را می‌بیند اما هرکدام به اندازه جایگاه‌شان در نگاه او جلوه‌گر می‌شوند.

به ذهن ما رسید چون افراد متخصص در هر موضوع نداریم، همه کتاب‌­هایی که باید به آن­ها مراجعه کرد را شناسایی کنیم، بعد از شناسایی این منابع، مجموعه‌ای عظیم پدید آمد، حال از مجمو‌عه‌ای به این بزرگی چگونه می‌توان استفاده کرد، به یاد دارم آقای دکتر حداد عادل وقتی از اینجا بازدید می‌­کرد، گفت کار شما بسیار عظیم است و گویی توری به وسعت اقیانوس پهن کرده‌­اید اما این تور را چطور می­‌خواهید بالا بکشید.

این مطلب در اوایل زمانی که بحث نرم­ افزارهای علمی مطرح شده بود بیان شد و جواب بنده این بود که در مباحث کامپیوتری کار راحت خواهد شد و جستجوگران به راحتی خواهند توانست مطالب مورد نظر خود را از طریق استفاده از نرم‌افزار  به دست آورند. برای این کار علاوه بر شناسایی کتب، باید موضوعات کتب را نیز استخراج می‌کردیم و فیلترهای متعدد دیگری فراهم می‌کردیم تا محقق به راحتی و بدون زمان زیاد بتواند دقیقا مطالب محدود مورد نظرش را بیابد. کارهای زیادی در دستور کار قرار گرفت، از جمله دسته‌بندی کتب به لحاظ درجه اعتبار در چهار درجه و تعیین معیارهای درجه بندی، استخراج تاریخ حیات مؤلف هر منبع، دسته‌بندی و طبقه‌بندی موضوعات و استخراج شماره صفحات مرتبط با یک موضوع، و تهیه چکیده مطالب یک پارگراف و نمایه کردن آنها و تعیین کلیدواژه‌هایی که ما را به نمایه و از نمایه به چکیده، و از چکیده به متن کتاب رهنمون می‌کرد که این کارها از جمله فعالیت‌های کتاب‌شناسی بود که برای دست‌یابی دقیق، سریع و آسان محقق به محل درج مطالب انجام گرفت. با وجود این اطلاعات در یک نرم‌افزار، محقق می‌تواند یک موضوع خاص را در آثار درجه خاص، در سال یا قرن خاصی جستجو کند. این امکان و ظرفیت، جستجوی یک مطلب در هزاران کتاب را در زمانی کوتاه و با پاسخ‌هایی متناسب و اندک ممکن می‌سازد.

هر یک از این فعالیت‌ها، شیوه‌نامه مخصوص به خود دارد و هرکدام دارای نرم‌افزاری است و در نرم‌افزارهای جامع جستجوهای پیشرفته ممکن است. از سوی دیگر محققینی تربیت شده‌اند که وقتی موضوعی از آنها خواسته می‌شود بتوانند در این کتاب‌ها و نرم‌افزارها جستجو نموده و صفحات را یادداشت کنند و پرونده‌ای در مورد یک مدخل و موضوع خاص تشکیل دهند. هدف اولیه از تشکیل این پرونده‌ها، استفاده محققان مقاله‌نویس خود مرکز از این پرونده‌هاست، این پرونده‌ها همه اطلاعات مهم در باب یک موضوع را در خود دارد لذا هر محققی که بخواهد راجع به یک موضوع مهم از یکی از دانش‌ها تحقیق کند می­تواند به این پرونده‌ها مراجعه کرده و از آنها بهره ببرد.

متاسفانه این کار کمی ناشناخته است و باید برای معرفی آن تلاش بیشتری کنیم، چون برخی از این فعالیت‌ها سابقه چندانی نداشته است. مثلا یک اصطلاح‌­نامه 5 جلدی فلسفه، حاصل بیست سال تلاش سخت‌کوشانه محققان و حدود بیست سال زحمت اساتید برجسته است.

متاسفانه این آثار در جشنواره‌­های حوزوی هم دیده نمی‌­شوند و ارتباطی که نیاز است با این شیوه کار و با این موضوع برقرار شود تاکنون صورت نگرفته است، تا جایی که اساتید بزرگواری که در رأس گروه‌های علمی مرکز قرار دارند در یک مرقومه مشترک‌شان، اهمیت و مرتبه علمی برخی از فعالیت‌های علمی مرکز را بیان کرده‌اند.

همانطور که در بخش داخلی با مشکلاتی مواجه هستیم در بخش بین‌المللی هم با مشکلاتی روبرو هستیم، اما در عین حال فعالیت‌هایی آغاز شده است. در گام اول با یک سایت سه زبانه کار را آغاز کرده‌ایم و کار این سایت نیز جستجو برای رسیدن به موضوعات و کتب مورد نیاز است. البته متن کتاب‌ها، فارسی و عربی است اما قالب سایت به زبان‌­های فارسی، عربی و انگلیسی طراحی شده است. اخیرا نیز از طریق ارتباط با دانشگاه­‌ها و مراکز پژوهشی مختلف ارتباطاتی برقرار کرده‌­ایم که به معرفی مجموعه کمک شایانی خواهد کرد.

فاز سوم کار مرکز تدوین خود دائرة‌المعارف‌هاست، در دو رشته، کار را آغاز کرده‌­ایم و در پنج رشته آمادگی کامل برای آغاز کار وجود دارد یعنی همه مقدمات کار فراهم شده است. در منطق کار آغاز شده است. در منطق هم با مشکلات مختلفی روبه‌رو شدیم که غالب آنها حل شده است و کار به خوبی به پیش می‌رود. یکی از مشکلات، منطق رواقی مگاری بود که دست کم در ایران برای آن متخصصی نیافتیم لذا از میان محققان برجسته مرکز برخی برای آشنایی با این منطق تربیت شدند و هم اکنون زمینه پژوهش در منطق رواقی و مگاری هم فراهم شده است.

مشکل دیگر فهم دقیق متون ارسطو بود، برای منطق ارسطو هم متخصصینی تربیت شدند و زمینه‌هایی را هم برای استفاده آسان‌تر از متون ارسطویی برای دیگران فراهم کرده‌اند. مشکل دیگر کمبود متخصصینی است که  با هر دو منطق قدیم و منطق‌های جدید آشنا باشند و بتوانند به درستی این دو را با هم مقایسه کنند.

در عرفان نظری هم کار مقاله‌نویسی آغاز شده است. چون در عرفان، محققینی در مرکز تربیت شده بودند، به صورت بسیار محدود و با بودجه‌ای بسیار اندک، کار را آغاز کرده‌ایم. همان‌طور که گفته شد در رشته‌های دیگر هم دست کم در معرفت‌شناسی، فلسفه اخلاق، فلسفه سیاسی، فلسفه و کلام هم آمادگی کامل از نظر ایجاد زیرساخت‌ها و مقدمات کار فراهم شده و محققین آمادگی کامل دارند، اما کار ما معطل مباحث بودجه‌ای است.

گستردگی نوع فعالیت‌ها و نوآوری‌های مرکز و محصولات متنوع مرکز در بخش‌های مختلف تقریبا مورد تحسین بلکه اعجاب همه اساتیدی قرار گرفته است که از این مجموعه بازدید کرده‌اند یا از کارهای مرکز آگاه شده‌اند. و این همه را مرهون دقت، بلند نظری، دور اندیشی و جامع نگری آیت‌الله مصباح یزدی می‌دانیم که ریاست عالیه این مرکز را به عهده دارند. و در نگاه دیگر، این همه، از برکات انقلاب اسلامی، زحمات امام راحل رضوان الله تعالی علیه، نظام اسلامی، رهبر معظم انقلاب و از برکات حوزه علمیه مقدسه قم است.