تدوين فرهنگنامه‌هاي تخصصي علوم عقلي اسلامي

همان‌گونه که از نام اين مرکز پيداست، رسالت اصلي اين مرکز، تدوين فرهنگنامه‌هاي تخصصي در هر يک از رشته‌هاي علوم عقلي اسلامي است. هر يک از فعاليت‌هاي پژوهشي اين مرکز به گونه‌اي انجام شده است که با چشم‌پوشي از کارآيي آنها در تدوين فرهنگنامه‌ها نيز، ازرشمند است و کاربرد مستقل و مفيد دارد؛ اما هدف اوليه و اصلي همه آنها فراهم آوردن زمينه‌هاي لازم براي دستيابي به مقالات فرهنگنامه‌اي هماهنگ با مطلوب‌ترين معيارها و قابل عرضه در سطح بين‌المللي بوده است.

ازاين‌رو، اگر اين فعاليت‌ها طبق روال موجود ادامه يابند، حاصل آنها فرهنگنامه‌هايي تخصصي در هر يک از رشته‌هاي علوم عقلي اسلامي خواهد بود.

شيوه‌نامه‌ها

در راستاي تدوين مقالات مطلوب، افزون بر فعاليت هاي بنيادي و مقدماتي که براي دستيابي به مقالات تاکنون انجام شده است و هر كدام شيوه‌نامه خود را دارد، تدوين ضوابط و تنظيم شيوه‌نامه‌هاي مختلفي كه مستقيماً در تدوين مقالات و تنظيم دائره‌المعارف مؤثر بلكه ضروري‌اند، در دستور کار اين مرکز قرار گرفت و حاصل اين تلاش تاکنون، تدوين و نهايي‌سازي چند شيوه‌نامه و آيين‌نامه بوده است.

دست‌يابي و نهايي‌سازي شيوه‌نامه تدوين مقالات دائرهًْ‌المعارفي، شيوه‌نامه ويرايش فني و صوري، شيوه‌نامه ويرايش نگارشي، شيوه‌نامه تنظيم ارجاعات و فهرست منابع مقالات و آيين‌نامه گردش‌کار مقاله‌نويسي از جمله دستآوردهاي اين تلاش است و شيوه‌نامه كتاب‌سازي دائره‌المعارف در دستور كار مركز قرار دارد. پيش‌نويس اين شيوه‌نامه‌ها با مراجعه به معتبرترين منابع و با استفاده از آخرين دستآوردهاي موجود در هر يک از آنها تهيه گرديد و اين پيش‌نويس‌ها در جلسات متعددي با حضور کارشناسان بررسي و تصويب سپس به تأييد شوراي عالي مرکز رسيده است و در حال تنظيم و آماده‌سازي براي عرضه عمومي است.

آيين‌نامه مدخل‌هاي مشترک

يکي از نکات قابل توجه در مورد دائرهًْ‌المعارف‌هاي علوم عقلي اسلامي اين است که در بسياري از موارد، مدخل‌هاي دائرهًْ‌المعارف‌هاي رشته‌هاي مختلف علوم عقلي با هم مشترک‌اند. مدخل‌هاي مشترک به ويژه ميان رشته‌هاي منطق، معرفت‌شناسي و فلسفه، بسيار زياد است و تعداد مدخل‌هاي مشترک ميان رشته‌هاي فلسفه اخلاق، فلسفه حقوق و فلسفه سياست نيز قابل توجه است. در ساير رشته‌ها نيز كمابيش مدخل‌هاي مشتركي وجود دارد.

از جمله مشکلات اين مدخل‌ها اين است که چه بسا مباحث مقالات آنها نيز مشترک باشد و در بعضي موارد تشخيص اينکه يک مدخل اصالتاً مربوط به کدام رشته است و در کدام رشته، بالتبع مطرح شده است کار آساني نيست.

از اين رو، مرکز براي زمينه‌سازي تفکيک دقيق مدخل‌ها و حيثيت‌هاي مختلف بحث در هر رشته، و پيشگيري از کار هم‌عرض و تکراري، به منظور تفکيک مدخل‌ها و تعيين جايگاه دقيق هر موضوع در رشته‌هاي علوم عقلي، آيين‌نامه‌اي به عنوان آيين تعيين وضعيت مدخل‌هاي مشترک تصويب کرده است که براساس آن گروه‌هاي علمي، جايگاه مدخل‌ها در علوم مختلف را مشخص مي‌سازند.

اجزاي مقالات

براساس شيوه‌نامه‌اي که براي تدوين مقالات دائرهًْ‌المعارفي در اين مرکز به تصويب رسيده است، يک مقاله دائرهًْ‌المعارفي از سه بخش تشکيل مي‌گردد، اصل مقاله و دو پيوست. اصل مقاله، متني است که با رعايت ضوابط، گزارشي جامع، دقيق، کوتاه و با ذكر مستندات کامل، از موضوع مقاله (مدخل) ارائه مي‌دهد.

 در پيوست اول مقاله، وضعيت جغرافيايي مدخل از جهت اصطلاح اعم، اخص، مترادف‌ها و مشترك‌هاي لفظي و مباحث مرتبط گزارش مي‌شود. اين گزارش، در واقع برخاسته از اصطلاح‌نامه مدخل است که قبلاً تهيه شده است و در اينجا با بياني روشن و متعارف عرضه مي‌گردد.

در پيوست دوم مقاله، تعاريفي از مدخل که در متون اصلي و معتبر ارائه شده است به ترتيب تاريخي و با حذف تعاريف تکراري گزارش مي‌شود. در اين پيوست، هيچ دخل و تصرفي در متن تعاريف انجام نمي‌گيرد بلکه با نقل قول مستقيم و بدون ترجمه در معرض استفاده پژوهشگران قرار مي‌گيرد.

اين دو پيوست به صورت‌هاي مختلفي قابل عرضه‌اند؛ مي‌توان آنها را بهمراه متن مقاله در يك مجموعه عرضه کرد، که در اين صورت، ديد جامع‌تر و روشن‌تري از مدخل براي پژوهشگران فراهم مي‌آورند؛ همچنين اين دو پيوست قابليت عرضه مستقل دارند. پيوست اول در واقع اصطلاح‌نامه مدخل است و پيوست دوم اگر به صورت مستقل عرضه شود در واقع فرهنگ‌نامه‌اي از يک رشته علمي به شمار مي‌آيد.

بنابراين، در هنگام تدوين يك مقاله، در واقع سه كار مستقل در حال انجام است و سه دستاورد مستقل دارد.

ويژگي‌هاي متن اصلي مقاله

ضوابط سخت‌گيرانه‌اي که براي تدوين مطالب در شيوه‌نامه تدوين مقالات دائرهًْ‌المعارفي در نظر گرفته شد به گونه‌اي است که اگر به صورت دقيق رعايت گردند حاصل آن، دائرهًْ‌المعارفي خواهد شد که همه مزاياي معتبرترين دائرهًْ‌المعارف‌هاي موجود جهان را خواهد داشت و ضعف‌ها و کاستي‌هاي آن را ندارد. برخي از اجزاي محتوايي اين مقالات عبارتند از:

شناسه (معرفي کوتاه مدخل)؛ بيان اهميت مدخل؛ وجه تسميه؛ بيان تاريخچه و سيرتحولات مدخل به لحاظ لفظ و محتوا، با تأکيد بر بيان مبتکران؛ گزارشي دقيق، کامل و کوتاه از مباحث اصلي مرتبط با مدخل؛ احکام و ويژگي‌ها؛ بيان تعاريف؛ ارائه يک تعريف به عنوان تعريف منتخب، به همراه ارائه مستندات مطالب به صورت دقيق و کامل؛ ارائه فهرست منابع در پايان مقاله.

هر چند مقاله‌نويسان در مقام بيان مطالب بايد به دور از جانب‌داري علمي و غيرعلمي به گزارش دقيق از مطالب بپردازند اما حق دارند در پايان گزارش، ديدگاه خود را به صورت روشن و کوتاه در بخشي کاملاً مجزا و قابل تشخيص درباره درستي يا نادرستي محتواي مطالب ارائه دهند. اين بخش مي‌تواند، ارزش مداري را با گزارشي بودن مقاله تضمين كند.

همچنين مقاله‌نويسان موظف‌ هستند که مقالات خود را با توجه به ديدگاه‌هاي رقيبي که درباره ديدگاه عالمان عقلي وجود دارد ـ به ويژه در غرب ـ يعني ناظر به آنهاست، مطالب خود را بيان کنند؛ هرچند نمي‌توانند، مستقيماً به ديدگاه‌هاي غربي بپردازند مگر آنکه مدخل اصلي يا ضمني يا نمايه مستقيماً مربوط به ديدگاه‌هاي عالمان عقلي غرب باشد. افزودن اين بخش، كاربردي بودن و بروز بودن مقالات را تأمين مي‌كند.

دائرهْ‌المعارف منطق

همان‌گونه که اشاره شد در برخي از رشته‌هاي علوم عقلي اسلامي، اين مرکز به مرحله دوم (فاز دوم) از کار خود رسيده است يا به آن نزديک شده است؛ يعني پس از فراهم شدن تحقيقات بنيادين و مقدمات، توانسته است کار اصلي خود، يعني تدوين مقالات دائره‌المعارفي را آغاز کند.

به لحاظ ترتيب منطقي و از جهت فراهم شدن زمينه‌هاي کار، دانش منطق، اولين دانشي است که اين مرکز توانسته است کار تدوين دائرهْ‌المعارف در آن آغاز کند.

براي دائرهْ‌المعارف منطق، از ميان حدود شش هزار اصطلاح مصوب، حدود 450 مدخل به عنوان مدخل اصلي به تصويب رسيده است و ساير اصطلاحات غالبا مدخل ضمني يا ارجاعي شده‌اند. کار تدوين مقالات از مدخل‌هاي ردة قضيه که مهمترين رده اين دانش به شمار مي‌آيد آغاز شده است.

شايان ذكر است، تدوين دوره‌اي مقالات به جاي الفبايي نيز فوايد فراواني دارد البته هر رده در درون خود، به صورت الفبايي عرضه خواهد شد و كل دائره‌المعارف نيز به دو صورت رده‌اي و الفبايي قابل عرضه است.

صعوبت‌هاي ويژه در تدوين مقالات منطق

منطق ارسطو

تدوين مقالات دانش منطق با مشکلات متعددي روبرو شد؛ اولاً، در سير تاريخي دانش منطق در ميان مسلمانان، نمي‌توانستيم از ديدگاه‌هاي ارسطو را ناديده بگيريم، در حالي‌که متون منطقي ارسطو و ترجمه‌هاي آن به زبان عربي و انگليسي و حتي فارسي صعوبت ويژه‌اي دارد و پژوهشگراني که بتوانند متن کتاب‌هاي ارسطو را به صورت دقيق و مستقيم بفهمند اگر در كشور ناياب نباشند بسيار اندک‌اند.

رفع اين مشکل را مرکز از طريق پرورش محققاني ويژه براي آشنايي با متون ارسطو و شارحان آن دنبال کرد. اين پژوهشگران افزون بر مطالعه متون ارسطو و شارحان آن، اين متن‌ها را نمايه و ديدگاه‌هاي ارسطو را با استفاده از شرح شارحان از متن کتابهاي اصلي خودِ ارسطو استخراج مي‌کنند و زمينه وارد کردن اين ديدگاه‌ها را در مقالات منطق فراهم مي‌کنند.

منطق رواقي مگاري

مشکل دوم، منطق رواقيون و مگاريون است. بي‌ترديد فهم دقيق منطق مسلمانان و ارائه تاريخي درست در آن بدون فهم دقيق منطق مگاري و رواقي ممکن نيست. اين در حالي است که در آغاز کار خود نتوانستيم پژوهشگران يا منطق‌داناني را در کشور بيابيم که با منطق رواقيون آشنايي را لازم داشته باشند.

براي رفع اين مشکل در گام نخست منابع اصلي مرتبط با رواقيون را شناسايي کرديم و در گام دوم پژوهشگراني را براي کار تخصصي و تحقيق در منطق رواقيون به کار گرفتيم. با توجه به اينکه برخي از متخصصان در منطق به آساني نمي‌توانستند از متون اصلي مرتبط با رواقيون به زبان اصلي بهره گيرند. براي سرعت‌بخشي در كار آنها و استفاده از منابع اصلي، برخي از اين متون را ترجمه کرديم.

در گام بعد ترسيم نقشه جامع منطق مگاري ـ رواقي و تنظيم اصطلاح‌نامه منطق رواقي و تعيين ارتباط آنها با منطق ارسطويي، در دستور کار مرکز قرار گرفت. در گامي ديگر، مدخل‌هاي رواقي از ميان اصطلاح‌نامه برگزيده و جايگاه آنها در ميان مدخل‌هاي اصلي منطق تعيين مي‌شود. مراحل مختلف اين کار در مرکز در حال انجام است و اميد آن است که کمتر از يک سال آينده، مراحل گفته شده به انجام برسد و زمينه کامل براي استفاده از منطق رواقيون و وارد کردن ديدگاه‌هاي آنها در مقالات منطقي فراهم شود.

پس از فراهم آمدن اين زمينه‌ها، متخصصان تربيت شده در منطق مگاري ـ رواقي با مراجعه به متون رواقي، ديدگاه هاي رواقيون را در باب هر يک از موضوعات (مدخل‌ها)، استخراج و در مقالات وارد خواهند کرد. کار استخراج ديدگاه‌هاي رواقيون نيز آغاز شده است.

مقايسه با منطق‌هاي جديد

مشکل سوم در تدوين مقالات اين است که چون قرار بر اين است که محتواي مقالات ناظر بر ديدگاه‌هاي رقيب باشد منطق‌هاي جديد نيز بايد در دستور کار قرار مي‌گرفتند.

اين موضوع نيز با مشکلات گوناگوني روبروست؛ مهمترين مشکل اين است که بايد متخصصاني در منطق قديم داشته باشيم که با منطق‌هاي جديد نيز آشنا باشند تا بتوانند بدون جانب‌داري غيرعلمي در موارد لازم به مقايسه دقيق و درست اين دو منطق بپردازند.

دست‌کم، کمياب و نادربودن چنين متخصصاني در کشور، ادعايي گزاف نيست، خوشبختانه هستند کساني که در باب مقايسه اين دو گونه منطق قلم مي‌زنند؛ اما بي‌ترديد تا رسيدن به پختگي لازم در اين امر راهي طولاني باقيمانده است. اين مرکز از پي‌گيري اين موضوع نيز نااميد نيست و اين امر به صورت اصولي در حال پي‌گيري است و راه‌اندازي دوره‌هايي براي آشنايي بيشتر و كام‌لتر حوزوياني كه در منطق قديم تخصص دارند و اجمالاً از فهم درست آنها از منطق قديم، نگراني و ترديدي وجود ندارد از جمله برنامه‌هاي مركز براي رفع اين نقيصه است.

شايان ذکر است تدوين مقالات به خاطر اين نقيصه، تعطيل نشده است. اميدوارم بتوانيم تا زمان عرضه نخستين مجلدات دائرهًْ‌المعارف منطق اين کاستي را در مقالات مرتبط با منطق‌هاي جديد برطرف سازيم و يا حداکثر تا ويرايش دوم، پژوهش‌هاي انجام شده در اين باب را در ضمن مقالات دائرهًْ‌المعارف منطق در اختيار پژوهشگران و علاقمندان منطق قرار دهيم.

دائره‌المعارف عرفان نظري

دومين دانشي که مقاله‌نويسي دائرهًْ‌المعارف را در آن آغاز کرده‌ايم، عرفان نظري است.

هرچند هنوز تهيه و تنظيم اصطلاح‌نامه عرفان نظري به پايان نرسيده است و همه مدخل‌هاي آن استخراج و تصويب نشده‌اند اما چون اين مرکز به دليل راه‌اندازي دوره‌هاي آموزش عرفان، از پژوهشگران برجسته‌اي برخوردار است توانسته است کار آزمايشي در تدوين مقالات عرفان نظري را نيز آغاز کند.

دائرهًْ‌المعارف‌هاي ديگر

خوشبختانه زمينه‌هاي لازم براي تدوين دائره‌ًْالمعارف در دانش‌هاي معرفت‌شناسي، فلسفه، کلام، فلسفه اخلاق و فلسفه فراهم شده است، تنظيم اصطلاح‌نامه‌ها و استخراج مدخل‌هاي اين رشته‌ها انجام شده است، نمايه‌نويسي مهم‌ترين منابع برخي از اين رشته‌ها آغاز شده است و اميدواريم تا يكسال آينده به اتمام برسد و پژوهشگران توانمندي در مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خمينيŠ براي انجام اين کار تربيت شده‌اند و اساتيد برجسته قابل استفاده ديگري نيز در کشور براي تحقق اين امر وجود دارند، اما متأسفانه محدوديت منابع مالي و امکانات و مضيقه‌هاي مختلف مرتبط با آنها، دست ما را براي آغاز به کار تدوين مقالات در اين رشته‌ها به کلي بسته است.

بدان اميد که اين محدويت‌ها برطرف شود و زمينه‌هاي انجام وظيفه و دستيابي به منويات امام راحل و نايب برحقش مقام معظم رهبري و معرفي اسلام ناب به جهانيان فراهم شود.