مصاحبه با جناب حجت‌الاسلام آقای دکتر مهدی قربانی (مسئول محترم واحد اصطلاح‌نامه فلسفه سیاسی):

در صورت امکان ابتدا توضیحی در خصوص واحد اصطلاح‌نامه فلسفه سیاسی مرکز دایره‌المعارف علوم عقلی بیان بفرمایید.

بسم الله الرحمن الرحیم. مرکز پژوهشی دائره‌المعارف علوم عقلی اسلامی در راستای فراهم نمودن زمینه تدوین فرهنگ‌نامه‌ها و دائره‌المعارف علوم عقلی اسلامی و واضح شدن ساختار علوم عقلی و جایگاه اصطلاحات در هر علم با استفاده از نظرات کارشناسان و متخصصان علوم عقلی، اقدام به تدوین و عرضه اصطلاح‌نامه در رشته‌های علوم عقلی از جمله فلسفه سیاسی اسلامی نموده است. با این کار همه اصطلاحات فلسفه سیاسی اسلامی از طریق مشخص کردن رده‌های کلی این رشته ساماندهی شده، روابط نموداری اصطلاحات (اعم و اخص، مرجح و نامرجح و اصطلاحات وابسته) و مشترکات لفظی شناسایی می‌گردند. ازاین‌رو، گروه فلسفه سیاسی نیز در راستای سیاست‌های کلان مرکز، به تشکیل واحد اصطلاح‌یابی اهتمام داشته است.

در این واحد، تحقق اهدافی مدنظر بوده است که به آنها اشاره می‌شود:      

• استخراج اصطلاحات فلسفه سیاسی اسلامی از منابع اصلی همراه با تعاریف آن در راستای تدوین اصطلاح‌نامه؛
• تعیین جایگاه هر اصطلاح در ساختار کلی فلسفه سیاسی تحت عنوان روابط اصطلاح‌نامه‌ای که نتیجه آن تدوین درختواره فلسفه سیاسی است؛
• تعیین مدخل‌های دائره‌المعارفی و فرهنگ‌نامه‌ای با نظر به تعاریف و روابط اصطلاحات در راستای تهیه و زمینه‌سازی تدوین مقالات فرهنگ‌نامه‌ای و دائره‌المعارفی.

 به منظور دستیابی به اهداف مذکور، فرایند مشخصی تعیین شد که به برخی از ابعاد مهم آن اشاره می‌شود:

• تعیین منابع معتبر فلسفه سیاسی و ارائه به شورای علمی گروه جهت اعلام نظر و تصویب
• استخراج اصطلاحات از منابع مصوب؛
• تنظیم اصطلاح‌نامه و ترسیم نمودار؛
• ارائه اصطلاحات و اصطلاح‌نامه به شورای علمی گروه جهت بررسی و تصویب؛
• مستندسازی اصطلاح‌نامه‌ مصوّب، از حیث منابع و تعاریف.

آنچه عرض شد معرفی اجمالی و کلی از واحد اصطلاح‌نامه فلسفه سیاسی است که مراحل تولید محتوای آن به پایان رسیده است و انشاءالله به زودی منتشر خواهد شد؛ در هر صورت امیدواریم تلاش‌های صورت‌گرفته در این واحد بتواند بخشی از نیازهای علمی پژوهشگران حوزه فلسفه سیاسی اسلامی را تأمین نماید.

 ضمن اشاره به مفهوم اصطلاح «فلسفه سیاسی اسلامی»، ضرورت پژوهش در این زمینه را نیز توضیح دهید.

فلسفه سیاسی یا حکمت سیاسی بخشی از حکمت عملی است که عهده‌دار بررسی عقلانی اصول و قواعد سیاست و امور مرتبط با آن همچون نسبت دین، ایدئولوژی و علم با سیاست، نسبت اخلاق و سیاست، و نیز مسائل و اهداف سیاسی چون حاکمیت، نوع حیات مطلوب سیاسی، حکومت، مشروعیت، دولت، ملت و... است.  فلسفه سیاسی همچنین در تلاش است تا معرفت به ماهیت امور سیاسی را جایگزین گمان به آنها نماید. چنین رسالتی فلسفه سیاسی را در مقایسه با دیگر شاخه‌های علوم سیاسی، از اهمیت بسزایی برخوردار کرده و ضرورت پژوهش‌های اساسی در این حوزه را به وضوح نشان می‌دهد. افزون  بر این، فلسفه سیاسی ازجمله دانش‌های تمدن‌ساز است که در گستره تاریخ توانسته، در شکل‌گیری تمدن‌های مختلف تأثیرگذار باشد. تلاش برای تحقق تمدن نوین اسلامی بدون برخورداری از فلسفه سیاسی منسجم و مدون‌ و توجه به ظرفیت‌های آن نتیجه‌بخش نخواهد بود. باوجوداین، هنوز در این زمینه پژوهش‌هایی که بتواند چنین نیازی را به‌طور شایسته  پاسخگو باشد صورت نگرفته است. ازاین‌رو، باید تلاش‌های مستمری در زمینه تبیین فلسفه سیاسی اسلامی صورت بگیرد و اصطلاح نامه فلسفه سیاسی اسلامی گامی آغازین در این مسیر است که توسط گروهی از اساتید و پژوهشگران فلسفه سیاسی برداشته شده است. در واقع،  با در نظر داشتن این ضرورت‌ها بود که در دائره‌المعارف علوم عقلی گروه فلسفه سیاسی تشکیل شد تا بتواند بخشی از نیازهای پژوهشی جامعه علمی کشور را پاسخ دهد.

آیا منابع اصطلاح‌نامه فلسفه سیاسی منحصر به منابع اسلامی است یا منابع غربی و غیراسلامی را نیز دربرمی‌گیرد؟

منابع اصطلاح‌نامه فلسفه سیاسی منحصر به منابع اسلامی نبوده و به دلایلی از منابع غربی نیز در آن استفاده شده است. یکی از دلایل مهم این است که خاستگاه برخی از اصطلاحات فلسفه سیاسی، منابع فلسفه سیاسی غرب است؛ برای مثال، در فلسفه سیاسی کلاسیک، فیلسوفان مسلمان برخی از اصطلاحات را به اقتباس از فیلسوفان یونان باستان وارد فلسفه سیاسی اسلامی کرده‌اند. همچنین در فلسفه سیاسی معاصر، به‌منظور فهم و نقد فلسفه سیاسی مدرن، برخی از اصطلاحات فلسفه سیاسی غرب مورد توجه قرار گرفته و در منابع فلسفه سیاسی اسلامی درباره آنها بحث شده است. افزون بر این، تقریب اصطلاحات فلسفه سیاسی غرب با فلسفه سیاسی  اسلامی در اصطلاح‌نامه، نسبت فلسفه سیاسی مسلمانان با غربی‌ها را کاملاً روشن می‌کند و برخی تمایزهای مفهومی در دو نوع فلسفه سیاسی را آشکار می‌سازد. همچنین وارد کردن اصطلاحات فلسفه سیاسی برگرفته از آثار مسلمانان، در نمودار مشترک فلسفه سیاسی اسلامی با غرب، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های عقلی مسلمانان را برای پرداختن به مسائل موجود فلسفه سیاسی جهان کاملاً روشن می‌سازد. مجموعه این موارد ما را بر آن داشت تا در تدوین اصطلاح‌نامه فلسفه سیاسی از منابع فلسفه سیاسی غرب نیز استفاده نماییم.

گفتنی است چون هدف اصلی تهیه اصطلاح‌نامة فلسفه سیاسی، استخراج اصطلاحات و مباحث فلسفه سیاسی اسلامی بوده، در استفاده از منابع فلسفه سیاسی غرب به حد ضرورت و  تنها به اصطلاحات موجود در منابع اصلی و تأثیرگذار بسنده شده است. از میان واژه‌های غربی تنها اصطلاحاتی استخراج و تصویب شده‌اند که ارتباط بالفعل یا بالقوه روشنی با مباحث مطرح‌شده در منابع اسلامی داشته‌اند.

در این مجال مناسب است توضیحی کوتاه درباره منابع اسلامی نیز بیان کنیم. مباحث فلسفه سیاسی از ادوار گذشته به‌طور جدی و مبسوط در آثار عقلی مسلمانان مطرح شده است. در این زمینه، آثار متعددی از فیلسوفان اسلامی قدیم به‌طور مستقیم ارائه شده و بخش قابل‌توجهی از مباحث نیز در ضمن آثار عام علوم عقلی مورد بررسی قرار گرفته است. در عصر حاضر، به‌ویژه پس از پیدایش انقلاب اسلامی، فیلسوفان مسلمان به‌منظور پاسخ‌گویی به نیازهای نظام اسلامی، طرح کارآمد اندیشه سیاسی اسلامی و بررسی و نقد شبهات غربی، آثار ارزشمندی را در مباحث فلسفه سیاسی تدوین نموده‌اند. افزون بر این، بخشی از مباحث مرتبط با فلسفه سیاسی در آثار مختلف و عام مربوط به علوم عقلی اندیشمندان اسلامی ارائه گردیده است. ازاین‌رو، در بخش منابع عقلی اسلامی، تمامی این آثار در شمار منابع فلسفه سیاسی اسلامی قرار گرفته و اصطلاحات موجود در آنها استخراج شده است.

 ساختار کلی اصطلاح‌نامه فلسفه سیاسی اسلامی چگونه است؟

پیش از بیان ساختار اصطلاح‌نامه ابتدا باید عرض کنم که در اصطلاح نامه فلسفه سیاسی حدود 1800 اصطلاح شناسایی  و  در 17 رده دسته‌بندی شده‌اند. منظور از رده  اصطلاحی است که کلی‌ترین مباحث و بخش‌های اصلی و مهم یک علم را نشان می‌دهد و  مباحث و اصطلاحات زیادی از این علم را دربرمی‌گیرد؛ به‌طوری‌که تمامی اصطلاحات آن علم در ذیل این رده‌ها قرار داده می‌شود. با این توضیح، رده‌هایی که در اصطلاح‌نامه فلسفه سیاسی مصوب  شده‌اند عبات‌اند از: حکمت، سعادت، فضیلت، اجتماع، مدینه، مکتب،  سیاست، ریاست، حکومت، حاکمیت، قدرت، امنیت، عدالت، مصلحت، آزادی، مشارکت و انقلاب.

اصطلاح‌نامه از سه بخش کلی و اساسی برخودار است. بخش اول مربوط به تعاریف و مستندات اصطلاحات است. در این بخش تلاش می‌شود برای تمامی اصطلاحات مصوب، تعاریف و یا حداقل مستندی از منابع معتبر و مصوب فلسفه سیاسی ارائه شود. انتخاب تعداد تعاریف و مستندات نیز بر اساس درجه‌بندی اصطلاحات صورت گرفته است. کلیه اصطلاحات در سه سطح درجه‌بندی شده و برای اصطلاحات درجه اول حداکثر تا 10 تعریف،  برای اصطلاحات درجه دو حداکثر تا 6 تعریف و بر ای اصطلاحات درجه 3 حداکثر تا 4 تعریف ذکر شده است. بخش تعاریف و مستندات یکی  از بخش‌های مهم اصطلاح‌نامه که می‌تواند در تبیین مفهوم اصطلاحات فلسفه سیاسی اسلامی مورد استفاده پژوهشگران قرار بگیرد.

بخش دوم اصطلاح‌نامه از روابط اصطلاحات موجود در اصطلاح‌نامه تشکیل شده است. در این  بخش، ذیل هریک از اصطلاحات، رابطه آن با برخی از اصطلاحات مرتبط مشخص می‌گردد. این روابط شامل اعم، اخص، مرجح، نامرجح و وابسته می‌شود. اعم اصطلاحی است که اصطلاح مورد نظر ما از زیرمجموعه‌های آن به شمار می‌آورد و به عبارت ساده‌تر، منظور از اعم همان مقسم است. اصطلاح اخص در مقابل اصطلاح اعم قرار دارد و مصادیق آن ذیل اصطلاح اعم قرار می‌گیرند و معمولاً تقسیمات مربوط به اعم است. مراد از اصطلاح مرجح، اصطلاحی است که کاربرد آن، بر واژه‌های دیگر هم‌معنا با آن ترجیح دارد. در مقابل اصطلاح مرجح، اصطلاحات نامرجح هستند که مراد از آنها مترادف‌هایی هستند که نسبت به اصطلاح مرجح خود، کاربرد یا اهمیت کمتری دارند. آخرین رابطه‌ای که ممکن است در میان اصطلاحات باشد، رابطه وابستگی است. هدف از بیان وابسته‌ها در اصطلاح‌نامه این است که برای دو واژه‌ای که ارتباط مرجح و نامرجح و ارتباط اعم و اخص ندارند اما ارتباط دیگری بین آنها برقرار است، این ارتباط به‌گونه‌ای در نظام اصطلاح‌نامه نشان داده شود. در هر صورت، بخش دوم نیز از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و حتی مهم‌ترین بخش اصطلاح‌نامه است که توسط اساتید برجسته فلسفه سیاسی و در جلسات متعدد علمی تعیین شده است.

بخش سوم، نمودار درختی اصطلاحات مندرج در متن اصطلاح‌نامه است. نمایش درختی اصطلاح‌نامه، بهترین شیوة نمایش ساختار کامل یک علم است و به‌روشنی روابط اصطلاحات را در یك نگاه نشان می‌دهد. این امر به محقق کمک می‌کند جایگاه هر اصطلاحی را در نظام کلی آن مشاهده نموده و در تحقیقات خود با تصویر روشنی از آن اصطلاح به تبیین و بررسی آن بپردازد.

آنچه بیان شد تصویری کلی و اجمالی از بخش‌های اصلی فلسفه سیاسی اسلامی است که البته برای آشنایی بیشتر با آن باید به خود کتاب مراجعه شود.

به نظر حضرتعالی ویژگی‌های مهم اصطلاح‌نامه فلسفه سیاسی اسلامی چیست؟

برخی از ویژگی‌های اصطلاح‌نامه فلسفه سیاسی، ویژگی‌های عمومی اصطلاح‌نامه‌های مرکز دایره‌المعارف علوم عقلی است که در اصطلاح‌نامه فلسفه سیاسی نیز به چشم می‌خورد. این ویژگی‌ها را می‌توان در این محورها برشمرد: 1. جامعیت اصطلاحاتی که در هرکدام از اصطلاح‌نامه‌ها گنجانده شده‌اند؛ 2. دقت در گزینش اصطلاحات و روابط که بدین منظور همه اصطلاحات در شورایی متشکل از اساتید و متخصصین برجسته فلسفه سیاسی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؛ 3. مستند بودن تمامی اصطلاحات به منابع؛ 4. چینش تاریخی تعاریف که می‌تواند در تبیین مفهوم هر اصطلاحی اطلاعات شایانی را در اختیار محقق قرار دهد؛ 5. تلاش شده است در حد امکان از علائم اختصاری استفاده نشود بلکه با واژه‌های اصلی استفاده محققین از اصطلاح‌نامه را آسان‌تر نماید.

آنچه عرض شد ویژگی‌های عمومی اصطلاح‌نامه‌های مرکز دایره‌المعارف علوم عقلی است. افزون بر این موارد، اصطلاح‌نامه فلسفه سیاسی از ویژگی خاصی نیز برخوردار است. در این اصطلاح‌نامه بیش از 100 اصطلاح توسط شورای محترم عملی تعریف شده‌اند که گامی مهم در تبیین مفهوم اصطلاحات فلسفه سیاسی به شمار می‌آید. این اصطلاحات در منابع مختلف فلسفه سیاسی مورد استفاده گرفته‌اند ولی تبیینی در خصوص مفهوم آنها ارائه نشده است. ازاین‌رو، برای روشن شدن مفهوم آنها، شورای علمی فلسفه سیاسی اقدام به تعریف این اصطلاحات نمود. از ویژگی‌های دیگر این اصطلاح‌نامه، تعداد زیاد منابع مورد بررسی است. برای استخراج اصطلاحات، بیش از 600 جلد کتاب توسط محققین گروه فلسفه ساسی مطالعه شده است. ویژگی دیگر اصطلاح‌نامه فلسفه سیاسی توجه خاص به منابع فلسفه سیاسی غرب است. به دلیل کاربرد برخی از اصطلاحات فلسفه سیاسی غرب در منابع فلسفه سیاسی اسلامی، تلاش شد با اصطلاح‌یابی برخی از منابع غربی تعاریف این اصطلاحات از منابع اصلی استخراج شود.

 در پایان امیدوارم اصطلاح‌نامه فلسفه سیاسی اسلامی بتواند بخشی از نیازهای جامعه علمی را پاسخ داده و مورد استفاده پژوهشگران این حوزه قرار بگیرد. همچنین جا دارد از حمایت و مساعدت همه مسئولین مرکز دایره‌المعارف علوم عقلی تقدیر و تشکر نمایم. در به ثمر نشستن این اثر، اعضای محترم شواری علمی نقش بی‌بدیلی داشته‌اند که لازم است از زحمات همه این اساتید قدردانی نمایم. محققین متعددی در فرایند استخراج اصطلاحات با گروه فلسفه سیاسی همکاری کرده‌اند که به‌طور حتم بدون همکاری آنها این اثر به نتیجه نمی‌رسد. ضمن تشکر از همه این عزیزان، امیدوارم بتوانیم از توانمندی علمی‌شان در سایر پژوهش‌های گروه بهره ببریم. بر خود واجب می‌دانم به‌صورت خاص از قائم‌مقام محترم گروه فلسفه سیاسی، جناب حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر مهدی امیدی تشکر نمایم که در طول چندین سال گذشته، دلسوزانه مجموعه محققین همکار در گروه فلسفه سیاسی را مورد حمایت قرار داده با راهنمایی‌ها و ارشادات خود مسیر روشنی را برای پژوهش در عرصه فلسفه سیاسی ترسیم نمودند.