کتاب‌شناسی های علوم عقلی اسلامی
مفهوم کتاب‌شناسی
«كتاب‌شناسی» و «كتاب‌نگاری»، واژه‌هایی هستند كه امروزه به معنای معرفی سامان‌یافته منابع به همراه مشخصات مختلفی، مانند نام پدیدآور، عنوان منبع، تاریخ و محل نشر به كار می‌روند. در این اصطلاح معمولا «كتاب»، مفهومی عام دارد كه نشریه، مقاله، جزوه و پایان‌نامه، منابع چاپ شده و نسخ خطی و حتی گاهی فیلم‌ها را نیز دربر می‌گیرد. معادلِ انگلیسی کتاب‌شناسی، بیبلیوگرافی (Bibliography) به معنای توصیف و بررسی کتاب است.
تاریخچه
گردآوری عناوین منابع و تنظیم آنها، پیشینه‌ای بسیار طولانی دارد. برخی، اولین فهرست‌نویسی موضوعی منابع را مربوط به كتابخانه اسكندریه مصر می‌دانند كه به فرمان بطلمیوسِ اول حدود 330 سال پیش از میلاد تأسیس شد و شامل صدها هزار (بنا به نقلی هفتصد هزار) طومار پاپیروس (كاغذ) مصری بود. فهرست الواح كتابخانه نینوا (كه آثاری از آن در دوران معاصر به دست آمده است) نیز از جمله فهرست‌نویسی‌های بسیار قدیمی به شمار می‌آیند.
فهرست‌نویسی کتابخانه‌ها در میان مسلمانان نیز پیشینه‌ای طولانی دارد. از گفته‌های ابن‌سینا در شرح احوال خود به‌دست می‌آید که در زمان وی کتابخانه بخارا دارای فهرست کتب اولیه بوده است و مطابق با اظهار ابن‌خلدون دیوان‌های شاعران در کتابخانه قرطبه در عهد اُمویانِ اُندلس فهرست‌نویسی شده بود و تعداد آنها بالغ بر هشتصد و هشتاد صحیفه بوده است.
گفته شده است نخستین کتاب‌شناسی در غرب توسط جالینوس پزشک یونانی سده دوم میلادی با عنوان «کتاب کتاب‌های من» تهیه شد که در دو جلد همه آثار وی را معرفی می‌کرد.
كتاب‌شناسی به شیوه جدید پس از صنعت چاپ پدید آمد. نخستین كتاب‌شناسی اروپایی در سال 1494م، یعنی حدود چهل سال پس از اختراع صنعت چاپ، به وجود آمد. كتاب‌شناسی آثار پدیدآوران كلیسا نیز از اولین كتاب‌شناسی‌های اروپا بود اما رشته كتاب‌شناسی و كتابداری به عنوان دانشی مستقل، در قرن هجدهم پدید آمد. در این دوران، نه تنها كتاب‌شناسی با تحلیل و توصیف كتاب همراه شد، بلكه انتخاب بهترین چاپ نیز كار مهمی به شمار آمد. از قرن نوزدهم گردآوری و ثبت عناوین منابع و ثبت مشخصات و تاریخ چاپ نیز به آن افزوده شد و در قرن بیستم ویژگی‌های فنی چاپ نیز در كتاب‌شناسی مدنظر قرار گرفت، اما مراجعه به تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی نشان می‌دهد، کتاب‌شناسی به شیوه‌ای مشابه و نزدیک به کتاب‌شناسی‌های امروز، در جهان اسلام پیشینه‌ای طولانی‌تر دارد؛ تدوین کتاب الفهرست ابن‌ندیم در قرن چهارم هجری شاهدی روشن بر این مدعاست.
اهداف کتاب‌شناسی
گردآوری فهرست عناوین منابع و مشخصات آنها، اهداف و انگیزه‌های مختلفی داشته كه از مهم‌ترین آنها، شناسایی سریع منابع یك كتابخانه، یك پدیدآور، یك كشور، یا یك موضوع خاص است، اما اهداف فرعی دیگری نیز برای این كار وجود دارد كه از جمله آنها ارائه كارنامه مجموعه‌ای مشخص است؛ چنان‌که «آقابزرگ تهرانی» در الذریعهْْ إلی تصانیف الشیعهْْ ارائه كارنامه درخشان عالمان شیعه را در گردآوری و ایجاد دانش نیز مدنظر قرار داده است.
كتاب‌شناسی در رشد و گسترش علوم، نقش بسیاری دارد؛ چه آنكه آشنایی با پیشینه هر پژوهش، اولین گام برای ورود به آن و آشنایی با پیشینه بحث در هر موضوع، نیازمند شناسایی منابع و مراجعه به آنها است. بنابراین، آسان‌سازی و سرعت بخشیدن به امر شناسایی منابع و دستیابی به آنها از مهم‌ترین زمینه‌های پژوهش به شمار می‌آید.
اهداف مرکز در کتاب‌شناسی
«مركز پژوهشی دائرهْْالمعارف علوم عقلی اسلامی» وابسته به «مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره»، به منظور ایجاد زمینه‌های سرعت و دقت در امر پژوهش در علوم عقلی اسلامی، فعالیت‌های مختلفی را آغاز كرده كه از جمله آنها شناسایی و ثبت مشخصات آثار علوم عقلی اسلامی از كتابخانه‌های موجود در حوزه علمیه قم و بعضی از نقاط دیگر كشور است.
هدف اصلی و اولیه كتاب‌شناسی‌های این مركز، شناسایی منابع تحقیق برای هر یك از انواع فعالیت‌های این مركز، مانند تهیه اصطلاح‌نامه‌ها، مدخل‌گزینی، چكیده‌نویسی و نمایه‌سازی، تهیه پرونده‌های علمی و فرهنگ‌نامه‌های علوم عقلی اسلامی است. با توجه به اینکه گستره و هدف کتاب شناسی‌های مرکز رشته‌های علوم عقلی اسلامی است، ممکن است تنها بخش‌هایی از جموعه‌های چند جلدی و یا اجزای یک جلد که مرتبط با علوم عقلی اسلامی یا یکی از رشته‌های آن بوده معرفی شده و از سایر بخش‌ها صرف‌نظر شده باشد.
همچنین، با توجه به هدف مرکز در کتاب‌شناسی‌ها، کتابخانه‌هایی که از جامعیت مطلوبی برخوردار بودند و دسترسی به آنها آسان‌تر بوده در دستور کار قرار گرفتند؛ از این رو، بیشترین منابع از کتابخانه مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی و کتابخانه این مرکز (مرکز پژوهشی دائرهْْالمعارف علوم عقلی) شناسایی و معرفی شده‌اند.
و چون بنای مرکز، در شناسایی منابع، بر مراجعه مستقیم به خود منابع بوده، از مراجعه به کتاب‌هایی که به معرفی منابع پرداخته‌اند، خودداری کرده‌ایم. از این رو، ممکن است برخی از منابع مهم از دست رفته باشند و به همین دلیل، به معرفی نسخ خطی در این مجموعه نیز نپرداخته‌ایم. البته، کار شناسایی، تهیه و معرفی نسخ خطی در بخش‌هایی از کتابخانه مرکز آغاز شده و امید است بخشی از آنها به زودی منتشر شوند.
کتاب‌شناسی‌های این مركز، از دو بخش تشكیل شده‌اند: 1) معرفی منابع؛ 2) فهرست‌ها.
بخش اول: معرفی منابع
در بخش اول، هر كتاب با گزینه‌های ذیل معرفی شده است: شهرت و نام پدیدآور، تاریخ ولادت و وفات پدیدآور، شماره منبع، نماد نوع منبع، عنوان منبع، نام مترجم، مصحح، محقق و...؛ معادل انگلیسی پدیدآوران منابع (در ترجمه‌ها)، محل نشر، نام ناشر، تاریخ نشر، نوبت چاپ، تعداد صفحات، قطع، زبان، شابك (شماره استاندارد بین‌المللی كتاب)، درجه، محل نگهداری، شماره ثبت، موضوعات به صورت درختی، محل درج و شماره جلد (در موارد لازم).
توضیح برخی عناوین
نام پدیدآور
نام پدیدآور، اولین گزینه معرفی منابع است. در انتخاب و تنظیم نام پدیدآوران، ضوابطی رعایت شده است. برخی از این ضوابط عبارتند از:
أ) تلاش شده است نام‌های مشهورتر كه معمولاً به‌عنوان مدخل در فرهنگ‌ها و دائرهْْ‌المعارف‌ها به‌كار می‌روند، شناسایی و در جایگاه نام پدیدآوران قرار گیرند. پس از این نام‌ها، مكمل هر نام كه معمولاً اسم پدیدآور است، آورده شده است.
آشنایان با شیوه انتخاب مدخل‌های أعلام، می‌دانند که برای گزینش نام مشهورتر، ضوابط و شاخصه‌هایی وجود دارد، اما این ضوابط و شاخصه‌ها، در همة مراکز علمی به یک گونه نیستند. به‌علاوه، در مقام برگزیدن مصادیق نیز ممکن است اختلاف‌نظرهایی وجود داشته باشد. این مرکز پس از تعیین ضوابط و برگزیدن مصداق‌های روشن آنها، موارد اختلافی را به شورایی از کارشناسان واگذار کرده که گاه با اختلاف‌نظر، نام مشهورتر یک عَلَم را به تصویب رسانده‌اند؛ بنابراین ممکن است برخی از پژوهشگرانی که با این مجموعه روبرو می‌شوند، نسبت به مدخل‌های فرهنگ اعلام، دیدگاه دیگری داشته باشند.
به هر حال، تلاش ویژه مرکز برای دستیابی به نام مشهورتر پدیدآوران، یکی از امتیازات این مجموعه نسبت به سایر مستندات موجود در کتاب‌شناسی است.
ب) اگر نام پدیدآور، یکی از مدخل‌های اصلی فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی ـ که توسط همین مرکز در سال 1388 منتشر شده ـ باشد، با آن مدخل، هماهنگ شده است.
ج) اگر نام اصلی پدیدآور به یكی از زبان‌های لاتین بوده، نام او پس از تاریخ ولادت و وفات با حروف لاتین نیز ذكر شده است.
د) اگر منبعی دارای چند پدیدآور بوده، پس از نام پدیدآور، نام سایر پدیدآوران آن منبع آورده شده است.
ه) پدیدآورانی که نام‌های آنها با «اب» و «ابن» به فرزند، پدر یا جد منسوب شده‌اند یا القابی منسوب به قبیله یا مکان دارند، دو گونه‌اند: یا این افراد به بخشی از این‌گونه نام‌ها شهرت دارند یا چنین نیست. در صورت اول، نام مشهور آنها مقدم شده و بقیه نام آنها، پس از آن قرار گرفته است و در غیر این صورت، در بیشتر موارد نام پدر، جد یا لقب آنها که منسوب به مکان یا قبیله است و در آخرین بخش نام قرار گرفته، مقدم قرار داده شده است.
و) در موارد اندکی که به‌دلیل محدودیت‌های برنامة نرم‌افزاری، امکان رعایت ضوابط یادشده وجود نداشته، برای جبران این کاستی، نامی که با این ضوابط تنظیم نشده، به‌عنوان مدخل ارجاعی قرار داده شده است تا امکان بازیابی آنها بر اساس نام مشهورتر یا جد وجود داشته باشد.
تاریخ ولادت و وفات
پس از نام پدیدآور، تاریخ ولادت و وفات یا قرنی که در آن می‌زیسته و در مورد کسانی كه در قید حیات هستند، تاریخ ولادت آنها، در پرانتز آورده شده است.
پدیدآورانی که در قید حیات هستند، اما به تاریخ ولادت آنها دست نیافتیم و معاصرینی که اطلاع دقیقی از تاریخ ولادت یا وفات آنها پیدا نکردیم، در محل درج تاریخ ولادت و وفات آنها، واژه «معاصر» را به کار بردیم. مراد از معاصرین کسانی هستند که مربوط به قرن بیست و بیست و یکم میلادی، یا چهاردهم و پانزدهم قمری و یا چهاردهم شمسی باشند.
در مواردی كه نام پدیدآوران منابع در میان مدخل‌های فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی وجود داشته، تاریخ ولادت و وفات پدیدآوران، با آن فرهنگ‌نامه، هماهنگ شده است و در بقیه موارد تلاش شده با مراجعه به منابعی دیگر مانند تک‌نگاری‌ها، مستند مشاهیر و پایگاه‌های اینترنتی، به تاریخ‌ها دست یابیم و با این وجود هنوز شماری از پدیدآوران بدون تاریخ مانده‌اند.
به هر حال، تلاش مرکز برای دستیابی به تاریخ ولادت و وفات پدیدآوران و درج آنها در این مجموعه، این کتاب‌شناسی را نسبت به کتاب‌های مشابه ممتاز کرده است.
شماره منبع
پس از تاریخ ولادت و وفات، شماره منبع اثر آمده است. شماره منبع كه در واقع، شمارش منابع به ترتیب عدد است، افزون بر اینكه تعداد منابع شناسایی شده را نشان می‌دهد، ابزاری برای استفاده از فهرست‌های مختلف این كتاب‌شناسی است؛ چه آنكه در فهرست‌های مختلف به جای ارجاع به صفحه‌ای كه در آن هر اثر معرفی شده است، به شماره منبع اثر ارجاع داده شده است.
نمادها
پس از تاریخ ولادت و وفات نمادی قرار داده شده است كه نوع منبع را معرفی می‌كند؛ یعنی اینكه منبع معرفی شده كتاب یا مجموعه مقالات، رسائل یا... و یا جزئی از آنهاست، به وسیله نمادها نشان داده شده است. این نمادها در بخش معرفی اختصارها و نشانه‌ها در آغاز همین كتاب معرفی شده‌اند.
محل درج
اگر منبع معرفی شده، جزئی از مجموعه‌ها، كتاب‌ها یا نشریه‌ها باشد، پس از نام منبع، ذیل عنوانِ «محل درج» نام اثری كه مقاله یا كتاب در آن مندرج است ذكر شده و به شماره منبع آن با علامت () ارجاع می‌شود و پس از آن، شماره صفحاتی كه این جزء در آن ذكر شده آورده می‌شود. گفتنی است اگر اجزاء معرفی شده از یک اثر کمتر از سه جزء باشد، مشخصات اثر محل درج ذیل همان جزء ذکر شده و به محل درج آن جزء ارجاع نمی‌شود.
نام مترجم
اگر اثر معرفی شده، ترجمه باشد، نام مؤلف در بخش پدیدآور و نام مترجم پس از عنوان منبع ذیل عنوان ترجمه قرار می‌گیرد و اگر اثر ترجمه شده از زبان‌های غیر فارسی و عربی و با حروف لاتین باشد نام مؤلف نیز به زبان اصلی با حروف لاتینی آن آورده می‌شود.
تحقیق، تصحیح و...
اگر منبعی دارای تحقیق، تصحیح، تعلیقه، مقدمه یا افزوده‌ای دیگر باشد كه نویسندة آن، غیر از پدیدآور اصلی باشد یا غیر از عنوان نویسندگان، عناوین دیگری مانند گردآورنده، سرویراستار و... در شناسنامه کتاب وجود داشته باشد، پس از عنوان منبع، نام آنها ذیل همین عناوین ذكر شده است.
تعداد صفحات
تعداد صفحات هر منبع از گزینه‌هایی است که در شناسنامه هر کتاب معرفی شده‌اند، اما باید به یاد داشت گاه در بخش‌های مختلف یک کتاب، چند نوع شماره صفحه به کار رفته است و یا در بخش‌های مختلف یک کتاب، یک نوع شماره چندبار از ابتدا شروع شده است. با توجه به این نکته، ممکن است ما نیز به پیروی از کتاب و به تناسب اثر، چند نوع شماره را به یکدیگر عطف کرده باشیم. به عنوان نمونه: «یک ـ سیزده +250-1 صفحه» و یا «الف ـ ن + یک ـ سیزده + 250-1 صفحه»؛ یا در نمونه‌ای دیگر: «صص 394-383» و یا «380 صفحه».
درجه منبع
درجة اعتبار و ارزش كتاب بر اساس ضوابط درجه‌بندی ذیل عنوان «ردیف...» ذكر می‌شود. همچنین اگر اثر ترجمه باشد درجه ترجمه ذیل همین عنوان ذکر می‌شود. درجه‌بندی منابع بر اساس اهمیت و اعتبار آنها انجام می‌گیرد و بهره‌های فراوانی برای پژوهشگران، به‌ویژه برای نوآموزان علوم عقلی دارد؛ از جمله این كه پژوهشگران از طریق آن می‌توانند قلمرو تحقیق خود را به حدود موردنظر محدود كنند و زمینة اعتبار تحقیقات خود را به‌لحاظ اعتبار منابع فراهم آورند.
گفتنی است برای دستیابی به مصداق معیارهای کلی درجه‌بندی، معیارهایی کاربردی در نظر گرفته شده است؛ برای نمونه مقالات نشریات بر اساس رتبة علمی نشریه درجه‌بندی شده‌اند؛ برای نمونه مقالات نشریات دارای رتبه «علمی ـ پژوهشی»، درجة 2 به‌شمار آمده‌اند.
ضوابط درجه‌بندی
منابع و آثار علوم عقلی اسلامی به لحاظ اهمیت و اعتبار در چهار درجه قرار می‌گیرند:
آثار درجه اول
مراد از آثار درجه اول علوم عقلی اسلامی، آثار برجسته، ممتاز و مهم در رشته‌های علوم عقلی است كه دست‌كم دارای یكی از معیارهای ذیل باشند:
أ) از آثار برجسته صاحبان مكتب و مشرب در علوم عقلی اسلامی باشند؛
ب) از آثار برجسته شارحان و ناقدان مشهور و تأثیرگذار باشند؛
ج) از آثار مهم و برجسته علوم عقلی اسلامی، از صاحب‌نظران در آن رشته‌ها یا در مكاتب و فِرق آن علوم به شمار آیند؛ به شرط آنكه مشتمل بر نوآوری باشند.
آثار درجه دوم
مراد از آثار درجه دوم، آثاری است كه معیارهای آثار درجه یك را ندارد اما مراجعه به آنها برای پژوهش‌های علمی ضرورت دارد.
آثار درجه دوم باید دست‌كم داری یكی از معیارهای ذیل باشند:
أ) از آثاری باشند كه از جهت گردآوری آرا و اقوال بزرگان علوم عقلی اسلامی یا ارجاع به منابع فراوان و معتبر یا دسته‌بندی مباحث و توجه به زوایای گوناگون بحث و تشریح مطالب دارای برجستگی خاصی هستند؛
ب) مقاله‌ها، پایان‌نامه‌ها و تك‌نگاری‌ها، در علوم عقلی اسلامی كه هركدام به صورت دقیق و تحقیقی نگاشته شده باشند؛
ج) معجم‌ها، دائرهْْ‌المعارف‌ها، فرهنگ‌نامه‌ها، تاریخ‌نگاری‌ها، کتاب‌شناسی‌ها و آثار مربوط به اعلام علوم عقلی اسلامی، مانند تراجم، رجال، تذكره‌ها و... در صورتی كه هركدام تخصصی باشند؛
د) آثاری كه به وسیله صاحب‌نظران معروف در یكی از رشته‌ها یا موضوعات علوم عقلی اسلامی در زمینه تخصصی آنها نگاشته شده، اما دارای نوآوری و برجستگی ویژه‌ای نباشند؛
ه) آثار تحقیقی كه توسط مراكز معتبر و معروف داخلی یا خارجی نگاشته شده‌اند، مگر آنكه یكی از معیارهای آثار درجه یك را دارا باشند.
آثار درجه سوم
مراد از آثار درجه سوم، آثاری است كه مراجعه به آنها برای تحقیقات علمی، ضرورت ندارد، اما برای توسعه، تكمیل و توجه به زوایای گوناگون بحث مفید است یا به جهت عدم دسترسی به منابع درجه اول و دوم یا كمبود منابع در موضوع مورد بررسی، مراجعه به آنها ضرورت پیدا می‌كند. ترجمه‌های معتبر آثار علوم عقلی اسلامی، از جمله آثار درجه سوم به شمار می‌آیند كه تنها در صورت عدم دسترسی به متن اصلی، یا دشواری فهم، به آنها مراجعه می‌شود.
آثار درجه چهارم
مراد از آثار درجه چهارم، آثار غیرتخصصی یا غیرتحقیقی در زمینه علوم عقلی اسلامی است كه معمولا مراجعه به آنها جهت پژوهش بی‌فایده است.
گفتنی است:
- با توجه به اینكه ممكن است معیارهای تشخیص درجه منابع در آئین‌نامه، جامع و مانع نباشد، به پژوهشگران حق داده شده است كه اگر برای تشخیص درجه منابع، به دلیل دیگری دست یافتند، با هماهنگی مسئولان ذی‌ربط از آن بهره برند.
- از آنجا كه تعیین دقیق درجه آثار پدیدآوران معاصر نیازمند مطالعه دقیق همه محتوای آنها است و انجام چنین كاری معمولاً برای همه منابع عملی نیست، برای تعیین مصادیق درجه، معیارهای فرعی‌تری نیز در نظر گرفته شده است، اما چون به هرحال، احتمال خطا در این‌گونه موارد وجود دارد، جا دارد پیشاپیش از پدیدآورانی كه شاید در تعیین درجه آثار آنها، غفلتی رخ داده باشد، پوزش طلبیم.
کتابخانه
ذیل عنوان کتابخانه، نام کتابخانه‌ای که منبع در آن نگهداری می‌شود و شماره ثبت منبع در آن کتابخانه آمده است. با توجه به طولانی بودن نام مراکز و کتابخانه‌ها، برای اختصار واژه‌ای برای معرفی کتابخانه انتخاب شده است، اما نام کامل و عناوین اختصاری آنها در بخش «اختصار نام کتابخانه‌ها» در ابتدای این کتاب ذکر شده است.
با توجه به حجم زیاد اطلاعاتی که در این مرکز به دست آمده بود، به‌منظور متمرکز کردن نیروها بر آماده‌سازی این مجموعه برای انتشار، از چند سال پیش شناسایی منابع جدید متوقف شد. بنابراین نمی‌توان گفت همة منابع عقلی کتابخانه‌هایی که نام آنها در این کتاب وجود دارد، شناسایی شده و اطلاعات بدست‌‌آمده از آنها به‌روز و جدید هستند.
همچنین با توجه به فاصلة زمانی میان شناسایی منابع و عرضة آنها، ممکن است تعداد اندکی از شماره‌های ثبت منابع در کتابخانه‌ها، تغییر کرده باشند.
ناشر
به‌منظور تسهیل در امر جستجو در فهرست پایان کتاب، نام ناشران، به‌ویژه آنها که در کتاب‌های مختلف به صورت‌های مختلف درج شده‌اند، هماهنگ‌سازی شده و در این راستا تلاش شده حتی‌الامکان تنها نام اصلی انتشارات ذکر شده و افزوده‌های آن حذف گردد. به‌عنوان مثال،
منشورات مکتبة آیةالله العظمی المرعشی به «مکتبة آیةالله العظمی مرعشی» تبدیل شده
است.
موضوعات
ذیل عنوان «موضوعات»، برای هر منبع، دو شاخه از عناوین مطالب آورده شده است. عنوان اول، موضوعی كلی و عنوان دوم یكی از شاخه‌ها و فروع آن است. البته در کتابها و مقالاتی که شاخة اول از موضوعات آنها، عنوانِ «ملحقاتِ...» بوده، شاخة سوم موضوع نیز، برای روشن ساختن وجه الحاق به آنها افزوده شده است.
گفتنی است در بخش دوم کتاب؛ یعنی بخش فهرست‌ها، به منظور کاربردی‌تر شدن «فهرست آثار»، «فهرست اعلام» و «فهرست گرایش‌ها»، شاخه سوم نیز به فهرست افزوده شده و چینش براساس شاخه سوم انجام شده است.
نوبت چاپ
درباره نوبت چاپ اول، یادآوری این نکته لازم است که اگر در شناسنامه کتاب، نوبت چاپ اول ذکر شده، آن را آورده‌ایم و در غیر این صورت، نوبت چاپ را در مشخصات نشر کتاب ذکر نکرده‌ایم یعنی در ارائه اطلاعات این گزینه نیز از خود کتابها پیروی کرده‌ایم.
انواع منابع
منابعی كه در بخش اول این كتاب معرفی شده‌اند در چهار دسته كلی قرار می‌گیرند و هر كدام نیز به نوبه خود دارای اقسامی هستند.
كتاب‌ها
دسته اول كتاب‌ها هستندکه خود به پنج گروه تقسیم می‌شوند:
أ) كتاب : نوشته‌هایی كه دارای بخش‌هایی مانند مقاله، رساله و... نیستند، بلكه مجموعه‌ای بسیط به حساب می‌آیند و تنها ممكن است دارای بخش، فصل و عناوینی مانند آن باشند «کتاب» نامیده شده‌اند.
ب) مجموعه رسائل : كتاب‌هایی كه از تعدادی رساله تشكیل شده‌اند «مجموعه رسائل» نامیده شده‌اند. مراد از رساله نوشته‌هایی مستقل و نسبتاً كوتاه درباره یك موضوع‌اند كه توسط قدما نوشته شده‌اند. این تعریف، با عنایت به این مطلب است كه امروزه كاربرد رساله به گونه دیگری است؛ زیرا آنچه در گذشته رساله نامیده می‌شد امروزه، معمولا مقاله نام دارد. رسائل ابن‌سینا و رسائل صدرالمتألهین نمونه‌هایی از «مجموعه رسائل»اند.
ج) مجموعه مقالات : مراد از مجموعه مقالات كتاب‌هایی هستند كه دربردارنده مجموعه‌ای از مقاله‌ها یا سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های پیاده شده‌اند. مراد از مقاله،
نوشته‌هایی مستقل و نسبتاً كوتاه درباره یك موضوع‌اند كه توسط معاصران نوشته شده‌اند. مقالات فلسفی شهید مطهری و بیست گفتار ایشان و كتاب‌هایی مانند مجموعه مقالات مربوط به یك همایش از جمله كتاب‌هایی هستند كه ذیل عنوان مجموعه مقالات قرار می‌گیرند.
د) مجموعه آثار : مراد از مجموعه آثار، مجموعه‌ای از نوشته‌های یك پدیدآور، اعم از كتاب، مقاله و حتی مكاتبه‌های علمی و غیر علمی است كه در یك مجموعه گرد آمده‌اند. مجموعه آثار با عناوین مختلفی مانند مجموعه آثار،مجموعه مصنفات و دوره آثار منتشر می‌شوند. مجموعه آثار شهید مطهری، مجموعه مصنفات شیخ اشراق و دوره آثار افلاطون از این قبیل‌اند.
ه) مجموعه مقاله ـ مدخل : مراد از «مجموعه مقاله ـ مدخل»، كتاب‌هایی هستند كه با عناوینی مانند دائرهْْالمعارف، فرهنگ‌نامه، دانشنامه، معجم و در زبان‌های دیگر با عناوینی معادل آنها منتشر می‌شوند. این‌گونه كتاب‌ها معمولا متشكل از تعداد زیادی مقاله هستند كه با سامانی خاص در آن چینش می‌شوند. مقالات این‌گونه كتاب‌ها معمولاً به‌صورت الفبایی تنظیم می‌گردند و همه مقالات آن درباره قلمرو خاصی است. دائرهْْالمعارف فرید وجدی، دائرهْْالمعارف بستانی، دانشنامه جهان اسلام و فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی از این دسته كتاب‌ها به‌شمار می‌آیند.
پایان‌نامه‌ها
در شناسایی منابع، پایان‌نامه‌ها به‌صورت مستقل شناسایی نشده‌اند و پایان‌نامه‌هایی که در این مجموعه آمده‌اند تنها آنهایی هستند که در بعضی از کتابخانه‌ها میان سایر کتابها قرار گرفته بودند و پایان‌نامه‌هایی که به چاپ رسیده‌اند، عنوان كتاب قرار داده شده‌اند.
توجه
درباره درج عناوین پایان‌نامه‌ها در این مجموعه، یادآوری این نکته لازم است که با توجه به محدودیت‌هایی که معمولا در دسترسی به پایان‌نامه‌های مراکز آموزشی وجود دارد، در صدد تهیه عناوین پایان‌نامه‌های علوم عقلی نبوده و آنچه در این مجموعه نام و مشخصاتشان را آورده‌ایم تنها پایان‌نامه‌هایی هستند که در ضمن بررسی سایر منابع به آن برخورد کرده‌ایم.
نشریات
مجموعه‌هایی كه به صورت روزانه، هفتگی، ماهانه، فصل‌نامه، دوفصل‌نامه، سالنامه و گاهنامه منتشر می‌شوند نشریه نامیده شده‌اند. نشریات، دست‌كم دو دسته‌اند: اگر صحافی شوند و به شكل كتاب درآیند، مجله نیز نامیده می‌شوند و اگر به صورت اوراق مستقل عرضه شوند، نام روزنامه، هفته‌نامه و... به خود می‌گیرند. نشریات علمی معمولاً از مقالاتی تشكیل می‌شوند و به صورت مجله در می‌آیند.
اجزای كتاب‌ها و نشریات
در این كتاب‌شناسی، اجزای كتاب‌هایی كه در یك مجموعه هستند، جداگانه معرفی شده‌اند. دلیل این تفكیك آن است كه اولاً، ممكن است بعضی از اجزای یك مجموعه، مرتبط با موضوعات عقلی یا رشته خاصی از آن نبوده و نیازمند معرفی نباشند؛ ثانیا، اجزای هر مجموعه، معمولا استقلال نسبی دارند و هر كدام در موضوع خاصی تدوین شده‌اند و جداسازی آنها موجب سرعت پژوهشگران در دستیابی به منبع و موضوع موردنظر آنها خواهد شد.
لازم به یادآوری است در محل معرفی اجزای كتاب‌ها، در صورتی که بیش از سه جزء از کتاب معرفی شده باشد، مشخصات نشر كتابی كه این جزء را در بر دارد ذكر نشده، بلكه این اجزا به اصل مجموعه‌ای كه این جزء در آن درج گردیده و ما آن را «کتاب مادر» می‌نامیم، ارجاع داده شده‌اند. در كتاب مادر همه مشخصات نشر این كتاب ذكر شده است.
بخش دوم: فهرست‌ها
بخش دوم این كتاب، به فهرست‌های مختلفی اختصاص یافته است كه زمینه جست‌وجو در بخش اول كتاب را فراهم می‌كند. در این بخش، فهرست‌های ذیل آورده شده‌اند:
أ) فهرست پدیدآوران: این فهرست دربردارنده نام کسانی است که آثار آنها در ضمن کتاب‌شناسی معرفی شده‌اند. از مزایای آن، این است که نقش‌های مختلف پدیدآوران اعم از مؤلف، مترجم، محقق، مصحح و تعلیقه‌نویس و... در آن جدا از یکدیگر ذکر شده‌اند.
ب) فهرست منابع فارسی: مراد از منابع فارسی، منابعی است که به زبان فارسی نگارش یافته‌اند.
ج) فهرست منابع عربی: مراد از منابع عربی، منابعی است که به زبان عربی نگارش
یافته‌اند.
د) فهرست موضوعات: در فهرست موضوعات، موضوعات کلی منابع حداکثر در حد
سه شاخه معرفی شده، و به محل درج آنها ارجاع شده است.
ه) فهرست آثار: ذیل فهرست آثار نام شخصیت‌ها و پدیدآورانی آورده شده است که مطالبی درباره آثار آنها در منابع کتاب‌شناسی شده آمده است.
و) فهرست اعلام: در فهرست اعلام، نام اعلامی ذکر شده است که درباره آنها در منابع کتاب‌شناسی شده، بحث شده است.
ز) فهرست گرایش‌ها: مراد از گرایش‌ها، مکاتب، فِرق و نحله‌هایی هستند که درباره آنها در منابع کتاب‌شناسی‌شده، بحث شده است.
گفتنی است:
1) اعدادی كه در كنار هر یك از موضوعات آورده شده، ارجاع به «شماره منبع» است که در بخش اول كتاب در کنار نام منابع قرار گرفته است.
2) همة فهرست‌ها به‌صورت الفبایی تنظیم شده‌اند، اما متأسفانه در این چینش دو خطا رخ داده است: یکی اینکه در نرم‌افزار، «ال»هایی که جزء نام منابع بوده از غیر آن متمایز نشده و از این رو، کتاب‌هایی مثل «التجرید» و «التحصیل» در بخش «الف» قرار گرفته‌اند. دیگر اینکه در سه مورد، برنامة نرم‌افزاری «آ» را از «الف» شناسایی نکرده است. این مشکل تنها در مورد بخشی از کتاب‌شناسی‌های آمادة عرضه و از جمله این کتاب به چشم می‌خورد و در بخش‌های دیگر که در آینده منتشر می‌شوند، وجود نخواهد داشت.
انواع کتاب‌شناسی‌ها
كتاب‌شناسی‌های مركز دو دسته‌اند:
دسته اول علاوه بر مشخصات نشر، موضوعات تفصیلی و عناوین ریز مطالب كتاب‌ها را به صورت درختی معرفی كرده و به صفحه محل درج موضوع در كتاب اصلی ارجاع داده‌اند.
دسته دوم، کتاب‌شناسی‌هایی هستند كه تنها مشخصات نشر، درجه و موضوعات كلی منابع را در دو یا سه شاخه در بر دارند. كتاب پیش رو از دسته دوم است. کتاب‌شناسی‌های نوع دوم با عناوین ذیل منتشر شده‌اند:
- کتاب‌شناسی منطق و تاریخ منطق، (یک جلد)
- کتاب‌شناسی فلسفه اسلامی، (دو جلد)
- کتاب‌شناسی تاریخ فلسفه اسلامی، (دو جلد)
- کتاب‌شناسی كلام، (سه جلد)
- کتاب‌شناسی تاریخ كلام، (سه جلد)
- کتاب‌شناسی عرفان اسلامی، (دو جلد)
- کتاب‌شناسی تاریخ عرفان اسلامی، (سه جلد)
- کتاب‌شناسی فلسفه‌های مضاف، (پنج جلد).
هر یك از عناوین بالا، کتاب‌شناسی‌هایی با موضوعات تفصیلی(از نوع اول) را هم دارند. این كتاب‌ها در حال آماده‌سازی برای نشر هستند.
شیوه تهیه
برای تهیه این مجموعه، نخست اطلاعات كتاب‌شناسی توسط پژوهشگران در كاربرگ‌هایی از پیش تعیین شده، وارد گردیده و سپس به وسیله نرم‌افزار ورود اطلاعات، به بانك اطلاعات منتقل می‌گردند. برای تبدیل كاربرگ‌ها به كتاب‌های کتاب‌شناسی، نرم‌افزاری برای كتاب‌سازی تهیه شده است كه اطلاعات موجود در بانك را به صفحات كتاب تبدیل می‌كند.
نرم‌افزار كتاب‌سازِ«کتاب‌شناسی» دو نوع خروجی دارد: خروجی اول، تنظیم مطالب در صفحات كتاب است كه با صفحه‌بندی اولیه همراه است و خروجی دوم آن، فهرست نمایه‌های مختلف است. از ویژگی‌های این نرم‌افزار این است كه به صورت قالبی خالی تهیه شده است و با دیتاهای متناسب و مختلف، خروجی‌های جدید و متنوعی خواهد داشت. كتاب پیش رو نمونه‌ای از این دو نوع خروجی است.
لوح‌های فشرده
اطلاعات مجموعه کتاب‌شناسی‌های مرکز علاوه بر عرضه در قالب کتاب‌های کتاب‌شناسی، در آینده‌ای نه چندان دور در قالب نرم‌افزارهایی با امکانات نرم‌افزاری شایسته عرضه خواهد شد.
مجموعه كتاب‌های «کتاب‌شناسی علوم عقلی اسلامی» كه در مجموع حدود پنجاه هزار منبع در آن معرفی شده است، نتیجه سال‌ها تلاش پژوهشگران متخصص در علوم عقلی اسلامی و کوشش كارشناسان نرم‌افزاری است. از این رو، لازم است مراتب قدردانی خود را به همه دست‌اندركارانی كه در طول حدود ده سال برای تهیه این معجم بزرگ کتاب‌شناسی علوم عقلی، با مركز همكاری كردند، اعلام داریم. این مجموعه در مدیریت مطالعات و تحقیقات مركز كه مسئولیت آن را در چند سال گذشته، فاضل ارجمند جناب حجت‌الاسلام و المسلمین آقای محمد كریمی به عهده دارند و در واحد مأخذشناسی (فارسی و عربی) این مدیریت، كه مسئولیت آن را در چند سال اخیر پژوهشگر گرانقدر جناب آقای رضا امیری به عهده دارند، تهیه شده است. از این‌رو، از این دو بزرگوار كمال تشكر را داریم.
همچنین از مدیر پیشین این واحد، دانشور گرامی جناب آقای ابراهیم علی‌پور كه نقش ارزنده‌ای در تهیه این مجموعه، به‌ویژه در بخش تهیه موضوعات تفصیلی داشتند، سپاسگزاری می‌كنیم.
اما بیش و پیش از همه باید قدردان وجود ارزشمند علامة فرزانه حضرت آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدیدامت برکاته، ریاست عالیه مركز پژوهشی دائرهْْالمعارف علوم عقلی اسلامی باشیم كه با هدایت‌ها و حمایت‌های خود، زمینة انجام این نوع فعالیت و دیگر فعالیت‌های این مركز را فراهم آوردند.
امیدواریم این کوشش‌ها كه در سایه نظام پربركت جمهوری اسلامی با رهبری‌های داهیانه امام خمینی و جانشین برحق ایشان حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ایمدظله العالی، به ثمر رسیده است، مورد رضایت حضرت بقیةالله الاعظم امام عصرعجل‌الله تعالی فرجه‌الشریف، و ذخیرة آخرت همه دست‌اندركاران قرار گیرد.
