تاريخ به روز رساني 1398/3/19

مفهوم کتاب‌شناسي

«كتاب‌شناسي» و «كتاب‌نگاري»، واژه‌هايي هستند كه امروزه به معناي معرفي سامان‌يافته منابع به همراه مشخصات مختلفي، مانند نام پديدآور، عنوان منبع، تاريخ و محل نشر به كار مي‌روند. در اين اصطلاح معمولا «كتاب»، مفهومي عام دارد كه نشريه، مقاله، ‌جزوه و پايان‌نامه، منابع چاپ شده و نسخ خطي و حتي گاهي فيلم‌ها را نيز دربر مي‌گيرد. معادلِ انگليسي کتاب‌شناسي، بيبليوگرافي (Bibliography) به معناي توصيف و بررسي کتاب است.

تاريخچه

گردآوري عناوين منابع و تنظيم آنها، پيشينه‌اي بسيار طولاني دارد. برخي، اولين فهرست‌نويسي موضوعي منابع را مربوط به كتابخانه اسكندريه مصر مي‌دانند كه به فرمان بطلميوسِ اول حدود 330 سال پيش از ميلاد تأسيس شد و شامل صدها هزار (بنا به نقلي هفتصد هزار) طومار پاپيروس (كاغذ) مصري بود. فهرست الواح كتابخانه نينوا (كه آثاري از آن در دوران معاصر به دست آمده است) نيز از جمله فهرست‌نويسي‌هاي بسيار قديمي به شمار مي‌آيند.

فهرست‌نويسي کتابخانه‌ها در ميان مسلمانان نيز پيشينه‌اي طولاني دارد. از گفته‌هاي ابن‌سينا در شرح احوال خود به‌دست مي‌آيد که در زمان وي کتابخانه بخارا داراي فهرست کتب اوليه بوده است و مطابق با اظهار ابن‌خلدون ديوان‌هاي شاعران در کتابخانه قرطبه در عهد اُمويانِ اُندلس فهرست‌نويسي شده بود و تعداد آنها بالغ بر هشتصد و هشتاد صحيفه بوده است.

گفته شده است نخستين کتاب‌شناسي در غرب توسط جالينوس پزشک يوناني سده دوم ميلادي با عنوان «کتاب کتاب‌هاي من» تهيه شد که در دو جلد همه آثار وي را معرفي مي‌کرد.

كتاب‌شناسي به شيوه جديد پس از صنعت چاپ پديد آمد. نخستين كتاب‌شناسي اروپايي در سال 1494م، يعني حدود چهل سال پس از اختراع صنعت چاپ، به وجود آمد. كتاب‌شناسي آثار پديدآوران كليسا نيز از اولين كتاب‌شناسي‌هاي اروپا بود اما رشته كتاب‌شناسي و كتابداري به عنوان دانشي مستقل، در قرن هجدهم پديد آمد. در اين دوران، نه تنها كتاب‌شناسي با تحليل و توصيف كتاب همراه شد، بلكه انتخاب بهترين چاپ نيز كار مهمي به شمار آمد. از قرن نوزدهم گردآوري و ثبت عناوين منابع و ثبت مشخصات و تاريخ چاپ نيز به آن افزوده شد و در قرن بيستم ويژگي‌هاي فني چاپ نيز در كتاب‌شناسي مدنظر قرار گرفت، اما مراجعه به تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي نشان مي‌دهد، کتاب‌شناسي به شيوه‌اي مشابه و نزديک به کتاب‌شناسي‌هاي امروز، در جهان اسلام پيشينه‌اي طولاني‌تر دارد؛ تدوين کتاب الفهرست ابن‌نديم در قرن چهارم هجري شاهدي روشن بر اين مدعاست.

اهداف کتاب‌شناسي

گردآوري فهرست عناوين منابع و مشخصات آنها، اهداف و انگيزه‌هاي مختلفي داشته كه از مهم‌ترين آنها، شناسايي سريع منابع يك كتابخانه، يك پديدآور، يك كشور، يا يك موضوع خاص است، اما اهداف فرعي ديگري نيز براي اين كار وجود دارد كه از جمله آنها ارائه كارنامه مجموعه‌اي مشخص است؛ چنان‌که «آقابزرگ تهراني»Š در الذريعهْْ إلي تصانيف الشيعهْْ ارائه كارنامه درخشان عالمان شيعه را در گردآوري و ايجاد دانش نيز مدنظر قرار داده است.

‌كتاب‌شناسي در رشد و گسترش علوم، نقش بسياري دارد؛ چه آنكه آشنايي با پيشينه هر پژوهش، اولين گام براي ورود به آن و آشنايي با پيشينه بحث در هر موضوع، نيازمند شناسايي منابع و مراجعه به آنها است. بنابراين، آسان‌سازي و سرعت بخشيدن به امر شناسايي منابع و دستيابي به آنها از مهم‌ترين زمينه‌هاي پژوهش به شمار مي‌آيد.

اهداف مرکز در کتاب‌شناسي

«مركز پژوهشي دائرهْْ‌المعارف علوم عقلي اسلامي» وابسته به «مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خمينيŠ»، به منظور ايجاد زمينه‌هاي سرعت و دقت در امر پژوهش در علوم عقلي اسلامي، فعاليت‌هاي مختلفي را آغاز كرده كه از جمله آنها شناسايي و ثبت مشخصات آثار علوم عقلي اسلامي از كتابخانه‌هاي موجود در حوزه علميه قم و بعضي از نقاط ديگر كشور است.

هدف اصلي و اوليه كتاب‌شناسي‌هاي اين مركز، شناسايي منابع تحقيق براي هر يك از انواع فعاليت‌هاي اين مركز، مانند تهيه اصطلاح‌نامه‌ها، مدخل‌گزيني، چكيده‌نويسي و نمايه‌سازي، تهيه پرونده‌هاي علمي و فرهنگ‌نامه‌هاي علوم عقلي اسلامي است. با توجه به اينکه گستره و هدف کتاب شناسي‌هاي مرکز رشته‌هاي علوم عقلي اسلامي است، ممکن است تنها بخش‌هايي از مجموعه‌هاي چند جلدي و يا اجزاي يک جلد که مرتبط با علوم عقلي اسلامي يا يکي از رشته‌هاي آن بوده معرفي شده و از ساير بخش‌ها صرف‌نظر شده باشد.

همچنين، با توجه به هدف مرکز در کتاب‌شناسي‌ها، کتابخانه‌هايي که از جامعيت مطلوبي برخوردار بودند و دسترسي به آنها آسان‌تر بوده در دستور کار قرار گرفتند؛ از اين رو، بيشترين منابع از کتابخانه مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني€ و کتابخانه اين مرکز (مرکز پژوهشي دائرهْْ‌المعارف علوم عقلي) شناسايي و معرفي شده‌اند.

و چون بناي مرکز، در شناسايي منابع، بر مراجعه مستقيم به خود منابع بوده، از مراجعه به کتاب‌هايي که به معرفي منابع پرداخته‌اند، خودداري کرده‌ايم. از اين رو، ممکن است برخي از منابع مهم از دست رفته باشند و به همين دليل، به معرفي نسخ خطي در اين مجموعه نيز نپرداخته‌ايم. البته، کار شناسايي، تهيه و معرفي نسخ خطي در بخش‌هايي از کتابخانه مرکز آغاز شده و اميد است بخشي از آن‌ها به زودي منتشر شوند.

معرفي کتاب‌شناسي‌ها

كتاب‌هاي کتاب‌شناسي اين مركز، از دو بخش تشكيل شده‌اند: 1) معرفي منابع؛ 2) فهرست‌ها.

بخش اول: معرفي منابع

در بخش اول، هر كتاب با گزينه‌هاي ذيل معرفي شده است: شهرت و نام پديدآور، تاريخ ولادت و وفات پديدآور، شماره منبع، نماد نوع منبع، عنوان منبع، نام مترجم، مصحح، محقق و...؛ معادل انگليسي پديدآوران منابع (در ترجمه‌ها)، محل نشر، نام ناشر، تاريخ نشر، نوبت چاپ، تعداد صفحات، قطع، زبان، شابك (شماره استاندارد بين‌المللي كتاب)، درجه، محل نگهداري، شماره ثبت، موضوعات به صورت درختي، محل درج و شماره جلد (در موارد لازم).

توضيح برخي عناوين

نام پديدآور

نام پديدآور، اولين گزينه معرفي منابع است. در انتخاب و تنظيم نام پديدآوران، ضوابطي رعايت شده است. برخي از اين ضوابط عبارتند از:

1. تلاش شده است نام‌هاي مشهورتر كه معمولاً به‌عنوان مدخل در فرهنگ‌ها و دائرةالمعارف‌ها به كار مي‌روند، شناسايي و در جايگاه نام پديدآوران قرار گيرند. پس از اين نام‌ها، مكمل هر نام كه معمولاً اسم پديدآور است، آورده شده است. آشنايان با شيوه انتخاب مدخل‌هاي أعلام،‌ مي‌دانند که براي گزينش نام مشهورتر، ضوابط و شاخصه‌هايي وجود دارد، اما اين ضوابط و شاخصه‌ها، در همة مراکز علمي به يک گونه نيستند.
   به‌علاوه، در مقام برگزيدن مصاديق نيز ممکن است اختلاف‌نظرهايي وجود داشته باشد. اين مرکز پس از تعيين ضوابط و برگزيدن مصداق‌هاي روشن آنها، موارد اختلافي را به شورايي از کارشناسان واگذار کرده که گاه با اختلاف‌نظر، نام مشهورتر يک عَلَم را به تصويب رسانده‌اند؛ بنابراين ممکن است برخي از پژوهشگراني که با اين مجموعه روبرو مي‌شوند، نسبت به مدخل‌هاي فرهنگ اعلام، ديدگاه ديگري داشته باشند. به هر حال، تلاش ويژه مرکز براي دستيابي به نام مشهورتر پديدآوران، يکي از امتيازات اين مجموعه نسبت به ساير مستندات موجود در کتاب‌شناسي است.
2.  اگر نام پديدآور، يکي از مدخل‌هاي اصلي فرهنگ اعلام علوم عقلي اسلامي ـ که توسط همين مرکز در سال 1388 منتشر شده ـ باشد، با آن مدخل، هماهنگ شده است.
3. اگر نام اصلي پديدآور به يكي از زبان‌هاي لاتين بوده، نام او پس از تاريخ ولادت و وفات با حروف لاتين نيز ذكر شده است.
4. اگر منبعي داراي چند پديدآور بوده، پس از نام پديدآور، نام ساير پديدآوران آن منبع آورده شده است.
5. پديدآوراني که نام‌هاي آنها با «اب» و «ابن» به فرزند، پدر يا جد منسوب شده‌اند يا القابي منسوب به قبيله يا مکان دارند، دو گونه‌اند: يا اين افراد به بخشي از اين‌گونه نام‌ها شهرت دارند يا چنين نيست. در صورت اول، نام مشهور آنها مقدم شده و بقيه نام آنها، پس از آن قرار گرفته است و در غير اين صورت، در بيشتر موارد نام پدر، جد يا لقب آنها که منسوب به مکان يا قبيله است و در آخرين بخش نام قرار گرفته، مقدم قرار داده شده است.
6. در موارد اندکي که به‌دليل محدوديت‌هاي برنامة نرم‌افزاري، امکان رعايت ضوابط يادشده وجود نداشته، براي جبران اين کاستي، نامي که با اين ضوابط تنظيم نشده، به‌عنوان مدخل ارجاعي قرار داده شده است تا امکان بازيابي آنها بر اساس نام مشهورتر يا جد وجود داشته باشد.

تاريخ ولادت و وفات

پس از نام پديدآور، تاريخ ولادت و وفات يا قرني که در آن مي‌زيسته و در مورد کساني كه در قيد حيات هستند، تاريخ ولادت آنها، در پرانتز آورده شده است.

پديدآوراني که در قيد حيات هستند، اما به تاريخ ولادت آنها دست نيافتيم و معاصريني که اطلاع دقيقي از تاريخ ولادت يا وفات آنها پيدا نکرديم، در محل درج تاريخ ولادت و وفات آنها، واژه «معاصر» را به کار برديم. مراد از معاصرين کساني هستند که مربوط به قرن بيست و بيست و يکم ميلادي، يا چهاردهم و پانزدهم قمري و يا چهاردهم شمسي باشند.

در مواردي كه نام پديدآوران منابع در ميان مدخل‌هاي فرهنگ اعلام علوم عقلي اسلامي وجود داشته، تاريخ ولادت و وفات پديدآوران، با آن فرهنگ‌نامه، هماهنگ شده است و در بقيه موارد تلاش شده با مراجعه به منابعي ديگر مانند تک‌نگاري‌ها، مستند مشاهير و پايگاه‌هاي اينترنتي، به تاريخ‌ها دست يابيم و با اين وجود هنوز شماري از پديدآوران بدون تاريخ مانده‌اند.

به هر حال، تلاش مرکز براي دستيابي به تاريخ ولادت و وفات پديدآوران و درج آنها در اين مجموعه، اين کتاب‌شناسي را نسبت به کتاب‌هاي مشابه ممتاز کرده است.

شماره منبع

پس از تاريخ ولادت و وفات، شماره منبع اثر آمده است. شماره منبع كه در واقع، شمارش منابع به ترتيب عدد است، افزون بر اينكه تعداد منابع شناسايي شده را نشان مي‌دهد، ابزاري براي استفاده از فهرست‌هاي مختلف اين كتاب‌شناسي است؛ چه آنكه در فهرست‌هاي مختلف به جاي ارجاع به صفحه‌اي كه در آن هر اثر معرفي شده است، به شماره منبع اثر ارجاع داده شده است.

نمادها

پس از تاريخ ولادت و وفات نمادي قرار داده شده است كه نوع منبع را معرفي مي‌كند؛ يعني اينكه منبع معرفي شده كتاب يا مجموعه مقالات، رسائل يا... و يا جزئي از آنهاست، به وسيله نمادها نشان داده شده است. اين نمادها در بخش معرفي اختصارها و نشانه‌ها در آغاز همين كتاب معرفي شده‌اند.

محل درج

اگر منبع معرفي شده، جزئي از مجموعه‌ها، كتاب‌ها يا نشريه‌ها باشد، پس از نام منبع، ذيل عنوانِ «محل درج» نام اثري كه مقاله يا كتاب در آن مندرج است ذكر شده و به شماره منبع آن با علامت (‘) ارجاع مي‌شود و پس از آن، شماره صفحاتي كه اين جزء در آن ذكر شده آورده مي‌شود. گفتني است اگر اجزاء معرفي شده از يک اثر کمتر از سه جزء باشد،‌ مشخصات اثر محل درج ذيل همان جزء ذکر شده و به محل درج آن جزء ارجاع نمي‌شود.

نام مترجم

اگر اثر معرفي شده، ترجمه باشد، نام مؤلف در بخش پديدآور و نام مترجم پس از عنوان منبع ذيل عنوان ترجمه قرار مي‌گيرد و اگر اثر ترجمه شده از زبان‌هاي غير فارسي و عربي و با حروف لاتين باشد نام مؤلف نيز به زبان اصلي با حروف لاتيني آن آورده مي‌شود.

تحقيق، تصحيح و...

اگر منبعي داراي تحقيق، تصحيح، تعليقه، مقدمه يا افزوده‌اي ديگر باشد كه نويسندة آن، غير از پديدآور اصلي باشد يا غير از عنوان نويسندگان، عناوين ديگري مانند گردآورنده، سرويراستار و... در شناسنامه کتاب وجود داشته باشد، پس از عنوان منبع، نام آنها ذيل همين عناوين ذكر شده است.

تعداد صفحات

تعداد صفحات هر منبع از گزينه‌هايي است که در شناسنامه هر کتاب معرفي شده‌اند، اما بايد
به ياد داشت گاه در بخش‌هاي مختلف يک کتاب، چند نوع شماره صفحه به کار رفته است و
يا در بخش‌هاي مختلف يک کتاب، يک نوع شماره چندبار از ابتدا شروع شده است. با توجه
به اين نکته، ممکن است ما نيز به پيروي از کتاب و به تناسب اثر، چند نوع شماره را به يکديگر عطف کرده باشيم. به عنوان نمونه: «يک ـ سيزده +250-1 صفحه» و يا «الف ـ ن + يک ـ سيزده + 250-1 صفحه»؛ يا در نمونه‌اي ديگر: «صص 394-383» و يا «380 صفحه».

درجه منبع

درجة اعتبار و ارزش كتاب بر اساس ضوابط درجه‌بندي ذيل عنوان «رديف...» ذكر مي‌شود. همچنين اگر اثر ترجمه باشد درجه ترجمه ذيل همين عنوان ذکر مي‌شود. درجه‌بندي منابع
بر اساس اهميت و اعتبار آنها انجام مي‌گيرد و بهره‌هاي فراواني براي پژوهشگران، به‌ويژه
براي نوآموزان علوم عقلي دارد؛ از جمله اين كه پژوهشگران از طريق آن مي‌توانند قلمرو
تحقيق خود را به حدود موردنظر محدود كنند و زمينة اعتبار تحقيقات خود را به‌لحاظ اعتبار منابع فراهم آورند.

گفتني است براي دستيابي به مصداق معيارهاي کلي درجه‌بندي، معيارهايي کاربردي در نظر گرفته شده است؛ براي نمونه مقالات نشريات بر اساس رتبة علمي نشريه درجه‌بندي شده‌اند؛ براي نمونه مقالات نشريات داراي رتبه «علمي ـ پژوهشي»، درجة 2 به‌شمار آمده‌اند.

ضوابط درجه‌بندي

منابع و آثار علوم عقلي اسلامي به لحاظ اهميت و اعتبار در چهار درجه قرار مي‌گيرند:

آثار درجه اول

مراد از آثار درجه اول علوم عقلي اسلامي، آثار برجسته، ممتاز و مهم در رشته‌هاي علوم عقلي است كه دست‌كم داراي يكي از معيارهاي ذيل باشند:

1. از آثار برجسته صاحبان مكتب و مشرب در علوم عقلي اسلامي باشند؛
2. از آثار برجسته شارحان و ناقدان مشهور و تأثيرگذار باشند؛
3. از آثار مهم و برجسته علوم عقلي اسلامي، از صاحب‌نظران در آن رشته‌ها يا در مكاتب و فِرق آن علوم به شمار آيند؛ به شرط آنكه مشتمل بر نوآوري باشند.

آثار درجه دوم

مراد از آثار درجه دوم، آثاري است كه معيارهاي آثار درجه يك را ندارد اما مراجعه به آنها براي پژوهش‌هاي علمي ضرورت دارد.

آثار درجه دوم بايد دست‌كم داري يكي از معيارهاي ذيل باشند:

1. از آثاري باشند كه از جهت گردآوري آرا و اقوال بزرگان علوم عقلي اسلامي يا ارجاع به منابع فراوان و معتبر يا دسته‌بندي مباحث و توجه به زواياي گوناگون بحث و تشريح مطالب داراي برجستگي خاصي هستند؛
2. مقاله‌ها، پايان‌نامه‌ها و تك‌نگاري‌ها، در علوم عقلي اسلامي كه هركدام به صورت دقيق و تحقيقي نگاشته شده باشند؛
3. معجم‌ها، دائرهْْ‌المعارف‌ها، فرهنگ‌نامه‌ها، تاريخ‌نگاري‌ها، کتاب‌شناسي‌ها و آثار مربوط به اعلام علوم عقلي اسلامي، مانند تراجم، رجال، تذكره‌ها و... در صورتي كه هركدام تخصصي باشند؛
4. آثاري كه به وسيله صاحب‌نظران معروف در يكي از رشته‌ها يا موضوعات علوم عقلي اسلامي در زمينه تخصصي آنها نگاشته شده، اما داراي نوآوري و برجستگي ويژه‌اي نباشند؛
5. آثار تحقيقي كه توسط مراكز معتبر و معروف داخلي يا خارجي نگاشته شده‌اند، مگر آنكه يكي از معيارهاي آثار درجه يك را دارا باشند.

آثار درجه سوم

مراد از آثار درجه سوم، آثاري است كه مراجعه به آنها براي تحقيقات علمي، ضرورت ندارد،
اما براي توسعه، تكميل و توجه به زواياي گوناگون بحث مفيد است يا به جهت عدم دسترسي
به منابع درجه اول و دوم يا كمبود منابع در موضوع مورد بررسي، مراجعه به آنها
ضرورت پيدا مي‌كند. ترجمه‌هاي معتبر آثار علوم عقلي اسلامي، از جمله آثار درجه سوم
به شمار مي‌آيند كه تنها در صورت عدم دسترسي به متن اصلي، يا دشواري فهم، به آنها
مراجعه مي‌شود.

آثار درجه چهارم

مراد از آثار درجه چهارم، آثار غيرتخصصي يا غيرتحقيقي در زمينه علوم عقلي اسلامي است كه معمولا مراجعه به آنها جهت پژوهش بي‌فايده است.

گفتني است:

1. با توجه به اينكه ممكن است معيارهاي تشخيص درجه منابع در آئين‌نامه، جامع و مانع نباشد، به پژوهشگران حق داده شده است كه اگر براي تشخيص درجه منابع، به دليل ديگري دست يافتند، با هماهنگي مسئولان ذي‌ربط از آن بهره برند.
2. از آنجا كه تعيين دقيق درجه آثار پديدآوران معاصر نيازمند مطالعه دقيق همه
   محتواي آنها است و انجام چنين كاري معمولاً براي همه منابع عملي نيست، براي
   تعيين مصاديق درجه، معيارهاي فرعي‌تري نيز در نظر گرفته شده است، اما
   چون به هرحال، احتمال خطا در اين‌گونه موارد وجود دارد، جا دارد
   پيشاپيش از پديدآوراني كه شايد در تعيين درجه آثار آنها، غفلتي رخ داده باشد،
   پوزش طلبيم.

کتابخانه

ذيل عنوان کتابخانه، نام کتابخانه‌اي که منبع در آن نگهداري مي‌شود و شماره ثبت منبع در آن کتابخانه آمده است. با توجه به طولاني بودن نام مراکز و کتابخانه‌ها، براي اختصار واژه‌اي براي معرفي کتابخانه انتخاب شده است، اما نام کامل و عناوين اختصاري آنها در بخش «اختصار نام کتابخانه‌ها» در ابتداي اين کتاب ذکر شده است.

با توجه به حجم زياد اطلاعاتي که در اين مرکز به‌ دست آمده بود، به‌منظور متمرکز کردن نيروها بر آماده‌سازي اين مجموعه براي انتشار، از چند سال پيش شناسايي منابع جديد متوقف شد. بنابراين نمي‌توان گفت همة منابع عقلي کتابخانه‌هايي که نام آنها در اين کتاب وجود دارد، شناسايي شده و اطلاعات بدست‌‌آمده از آن‌‌ها به‌روز و جديد هستند.

همچنين با توجه به فاصلة زماني ميان شناسايي منابع و عرضة آنها، ممکن است تعداد اندکي از شماره‌هاي ثبت منابع در کتابخانه‌ها، تغيير کرده باشند.

ناشر

به‌منظور تسهيل در امر جستجو در فهرست پايان کتاب، نام ناشران، به‌ويژه آنها که در کتاب‌هاي مختلف به صورت‌هاي مختلف درج شده‌اند، هماهنگ‌سازي شده و در اين راستا تلاش شده حتي‌الامکان تنها نام اصلي انتشارات ذکر شده و افزوده‌هاي آن حذف گردد. به‌عنوان مثال، منشورات مکتبة آيةالله العظمي المرعشي به «مکتبة آيةالله العظمي مرعشي» تبديل شده است.

موضوعات

ذيل عنوان «موضوعات»، براي هر منبع، دو شاخه از عناوين مطالب آورده شده است. عنوان اول، موضوعي كلي و عنوان دوم يكي از شاخه‌ها و فروع آن است. البته در کتاب‌ها و مقالاتي که شاخة اول از موضوعات آنها، عنوانِ «ملحقاتِ...» بوده، شاخة سوم موضوع نيز، براي روشن ساختن وجه الحاق به آنها افزوده شده است.

گفتني است در بخش دوم کتاب؛ يعني بخش فهرست‌ها، به منظور کاربردي‌تر شدن «فهرست آثار»، «فهرست اعلام» و «فهرست گرايش‌ها»، شاخه سوم نيز به فهرست افزوده شده و چينش براساس شاخه سوم انجام شده است.

نوبت چاپ

درباره نوبت چاپ اول، يادآوري اين نکته لازم است که اگر در شناسنامه کتاب، نوبت چاپ اول ذکر شده، آن را آورده‌ايم و در غير اين صورت، نوبت چاپ را در مشخصات نشر کتاب ذکر نکرده‌ايم يعني در ارائه اطلاعات اين گزينه نيز از خود کتاب‌ها پيروي کرده‌ايم.

انواع منابع

منابعي كه در بخش اول اين كتاب معرفي شده‌اند در چهار دسته كلي قرار مي‌گيرند و هر كدام نيز به نوبه خود داراي اقسامي هستند.

كتاب‌ها

دسته اول كتاب‌ها هستندکه خود به پنج گروه تقسيم مي‌شوند:

1. كتاب ( : نوشته‌هايي كه داراي بخش‌هايي مانند مقاله، رساله و... نيستند، بلكه مجموعه‌اي بسيط به حساب مي‌آيند و تنها ممكن است داراي بخش، فصل و عناويني مانند آن باشند «کتاب» ناميده شده‌اند.
2. مجموعه رسائل* : كتاب‌هايي كه از تعدادي رساله تشكيل شده‌اند «مجموعه رسائل» ناميده شده‌اند. مراد از رساله نوشته‌هايي مستقل و نسبتاً كوتاه درباره يك موضوع‌اند كه توسط قدما نوشته شده‌اند. اين تعريف، با عنايت به اين مطلب است كه امروزه كاربرد رساله به گونه ديگري است؛ زيرا آنچه در گذشته رساله ناميده مي‌شد امروزه، معمولا مقاله نام دارد. رسائل ابن‌سينا و رسائل صدرالمتألهين نمونه‌هايي از «مجموعه رسائل»‌اند.
3. مجموعه مقالات% : مراد از مجموعه مقالات كتاب‌هايي هستند كه دربردارنده مجموعه‌اي از مقاله‌ها يا سخنراني‌ها و مصاحبه‌هاي پياده شده‌اند. مراد از مقاله، نوشته‌هايي مستقل و نسبتاً كوتاه درباره يك موضوع‌اند كه توسط معاصران نوشته شده‌اند. مقالات فلسفي شهيد مطهريŠ و بيست گفتار ايشان و كتاب‌هايي مانند مجموعه مقالات مربوط به يك همايش از جمله كتاب‌هايي هستند كه ذيل عنوان مجموعه مقالات قرار مي‌گيرند.
4. مجموعه آثار' : مراد از مجموعه آثار، مجموعه‌اي از نوشته‌هاي يك پديدآور، اعم از كتاب، مقاله و حتي مكاتبه‌هاي علمي و غير علمي است كه در يك مجموعه گرد آمده‌اند. مجموعه آثار با عناوين مختلفي مانند مجموعه آثار،‌مجموعه مصنفات و دوره آثار منتشر مي‌شوند. مجموعه آثار شهيد مطهري، مجموعه مصنفات شيخ اشراق و دوره آثار افلاطون از اين قبيل‌اند.
5. مجموعه مقاله ـ مدخل# : مراد از «مجموعه مقاله ـ مدخل»، كتاب‌هايي هستند كه با عناويني مانند دائره‌ْْالمعارف، فرهنگ‌نامه، دانشنامه، معجم و در زبان‌هاي ديگر با عناويني معادل آنها منتشر مي‌شوند. اين‌گونه كتاب‌ها معمولا متشكل از تعداد زيادي مقاله هستند كه با ساماني خاص در آن چينش مي‌شوند. مقالات اين‌گونه كتاب‌ها معمولاً به‌صورت الفبايي تنظيم مي‌گردند و همه مقالات آن درباره قلمرو خاصي است. دائره‌ْْالمعارف فريد وجدي، دائرهْْ‌المعارف بستاني، دانشنامه جهان اسلام و فرهنگ اعلام علوم عقلي اسلامي از اين دسته كتاب‌ها به‌شمار مي‌آيند.

پايان‌نامه‌ها

در شناسايي منابع، پايان‌نامه‌ها   به‌صورت مستقل شناسايي نشده‌اند و پايان‌نامه‌هايي که در اين مجموعه آمده‌اند تنها آنهايي هستند که در بعضي از کتابخانه‌ها ميان ساير کتابها قرار گرفته بودند و پايان‌نامه‌هايي که به چاپ رسيده‌اند، عنوان كتاب قرار داده شده‌اند.

توجه

درباره درج عناوين پايان‌نامه‌ها در اين مجموعه، يادآوري اين نکته لازم است که با توجه به محدوديت‌هايي که معمولا در دسترسي به پايان‌نامه‌هاي مراکز آموزشي وجود دارد، در صدد تهيه عناوين پايان‌نامه‌هاي علوم عقلي نبوده و آنچه در اين مجموعه نام و مشخصاتشان را آورده‌ايم تنها پايان‌نامه‌هايي هستند که در ضمن بررسي ساير منابع به آن برخورد کرده‌ايم.

نشريات

مجموعه‌هايي كه به صورت روزانه، هفتگي، ماهانه، فصل‌نامه، دوفصل‌نامه، سالنامه و گاهنامه منتشر مي‌شوند نشريه ناميده شده‌اند. نشريات، دست‌كم دو دسته‌اند: اگر صحافي شوند و به شكل كتاب درآيند، مجله نيز ناميده مي‌شوند و اگر به صورت اوراق مستقل عرضه شوند، نام روزنامه، هفته‌نامه و... به خود مي‌گيرند. نشريات علمي معمولاً از مقالاتي تشكيل مي‌شوند و به صورت مجله در مي‌آيند.

اجزاي كتاب‌ها و نشريات

در اين كتاب‌شناسي، اجزاي كتاب‌هايي كه در يك مجموعه هستند، جداگانه معرفي شده‌اند. دليل اين تفكيك آن است كه اولاً، ممكن است بعضي از اجزاي يك مجموعه، مرتبط با موضوعات عقلي يا رشته خاصي از آن نبوده و نيازمند معرفي نباشند؛ ثانيا، اجزاي هر مجموعه، معمولا استقلال نسبي دارند و هر كدام در موضوع خاصي تدوين شده‌اند و جداسازي آنها موجب سرعت پژوهشگران در دستيابي به منبع و موضوع موردنظر آنها خواهد شد.

لازم به يادآوري است در محل معرفي اجزاي كتاب‌ها، در صورتي که بيش از سه جزء از کتاب معرفي شده باشد، مشخصات نشر كتابي كه اين جزء را در بر دارد ذكر نشده، بلكه اين اجزا به اصل مجموعه‌اي كه اين جزء در آن درج گرديده و ما آن را «کتاب مادر» مي‌ناميم، ارجاع داده شده‌اند. در كتاب مادر همه مشخصات نشر اين كتاب ذكر شده است.

جز مورد اول، همه انواع چهارگانه كتاب و نشريات داراي اجزائي هستند. اين اجزا، با عناوين ذيل معرفي مي‌شوند:

1. رساله& که جزئي از «مجموعه رسائل» است؛
2. مقاله كتاب " كه جزئي از مجموعه مقالات است؛
3. جزء مجموعه آثار ) كه بخشي از مجموعه مصنفات و مجموعه آثار است؛
4. مقاله ـ مدخل $ كه مقاله‌اي از مجموعه مقاله ـ مدخل را معرفي مي‌كند؛
5. مقاله نشريه ! كه معرّف مقاله‌اي از يك نشريه است.

بخش دوم: فهرست‌ها

بخش دوم اين كتاب، به فهرست‌هاي مختلفي اختصاص يافته است كه زمينه جست‌وجو در بخش اول كتاب را فراهم مي‌كند. در اين بخش، فهرست‌هاي ذيل آورده شده‌اند:

1. فهرست پديدآوران: اين فهرست دربردارنده نام کساني است که آثار آنها در ضمن کتاب‌شناسي معرفي شده‌اند. از مزاياي آن، اين است که نقش‌هاي مختلف پديدآوران اعم از مؤلف، مترجم، محقق، مصحح و تعليقه‌نويس و... در آن جدا از يکديگر ذکر شده‌اند.
2. فهرست منابع فارسي: مراد از منابع فارسي، منابعي است که به زبان فارسي نگارش يافته‌اند.
3. فهرست منابع عربي: مراد از منابع عربي، منابعي است که به زبان عربي نگارش
4. يافته‌اند.
5. فهرست موضوعات: در فهرست موضوعات، موضوعات کلي منابع حداکثر در حد
6. سه شاخه معرفي شده، و به محل درج آنها ارجاع شده است.
7. فهرست آثار: ذيل فهرست آثار نام شخصيت‌ها و پديدآوراني آورده شده است که مطالبي درباره آثار آنها در منابع کتاب‌شناسي شده آمده است.
8. فهرست اعلام: در فهرست اعلام، نام اعلامي ذکر شده است که درباره آنها در منابع کتاب‌شناسي شده، بحث شده است.
9. فهرست گرايش‌ها: مراد از گرايش‌ها، مکاتب، فِرق و نحله‌هايي هستند که درباره آنها در منابع کتاب‌شناسي‌شده، بحث شده است.

گفتني است:

1. اعدادي كه در كنار هر يك از موضوعات آورده شده، ارجاع به «شماره منبع» است که در بخش اول كتاب در کنار نام منابع قرار گرفته است.
2. همة فهرست‌ها به‌صورت الفبايي تنظيم شده‌اند، اما متأسفانه در اين چينش دو خطا رخ داده است: يکي اينکه در نرم‌افزار، «ال»هايي که جزء نام منابع بوده از غير آن متمايز نشده‌ و از اين رو، کتاب‌هايي مثل «التجريد» و «التحصيل» در بخش «الف» قرار گرفته‌اند. ديگر اينکه در سه مورد، برنامة نرم‌افزاري «آ» را از «الف» شناسايي نکرده است. اين مشکل تنها در مورد بخشي از کتاب‌شناسي‌هاي آمادة عرضه و از جمله اين کتاب به چشم مي‌خورد و در بخش‌هاي ديگر که در آينده منتشر مي‌شوند، وجود نخواهد داشت.

انواع کتاب‌شناسي‌ها

كتاب‌شناسي‌هاي مركز دو دسته‌اند:

دسته اول علاوه بر مشخصات نشر، موضوعات تفصيلي و عناوين ريز مطالب كتاب‌ها را به صورت درختي معرفي كرده و به صفحه محل درج موضوع در كتاب اصلي ارجاع داده‌اند.

دسته دوم، کتاب‌شناسي‌هايي هستند كه تنها مشخصات نشر، درجه و موضوعات كلي منابع را در دو يا سه شاخه در بر دارند. کتاب‌شناسي‌هاي نوع دوم با عناوين ذيل منتشر خواهند شد:

کتاب‌شناسي منطق و تاريخ منطق، کتاب‌شناسي فلسفه اسلامي، کتاب‌شناسي تاريخ فلسفه اسلامي، کتاب‌شناسي كلام، کتاب‌شناسي تاريخ كلام، کتاب‌شناسي عرفان اسلامي، کتاب‌شناسي تاريخ عرفان اسلامي، کتاب‌شناسي معرفت‌شناسي و فلسفه‌هاي مضاف.

هر يك از عناوين بالا، کتاب‌شناسي‌هايي با موضوعات تفصيلي(از نوع اول) را هم دارند. اين كتاب‌ها در حال آماده‌سازي براي نشر هستند.

شيوه تهيه

براي تهيه اين مجموعه، نخست اطلاعات كتاب‌شناسي توسط پژوهشگران در كاربرگ‌هايي از پيش تعيين شده، وارد گرديده و سپس به وسيله نرم‌افزار ورود اطلاعات، به بانك اطلاعات منتقل مي‌گردند. براي تبديل كاربرگ‌ها به كتاب‌هاي کتاب‌شناسي، نرم‌افزاري براي كتاب‌سازي تهيه شده است كه اطلاعات موجود در بانك را به صفحات كتاب تبديل مي‌كند.

نرم‌افزار كتاب‌سازِ«کتاب‌شناسي» دو نوع خروجي دارد: خروجي اول، تنظيم مطالب در صفحات كتاب است كه با صفحه‌بندي اوليه همراه است و خروجي دوم آن، فهرست نمايه‌هاي مختلف است. از ويژگي‌هاي اين نرم‌افزار اين است كه به صورت قالبي خالي تهيه شده است و با ديتاهاي متناسب و مختلف، خروجي‌هاي جديد و متنوعي خواهد داشت. كتاب پيش رو نمونه‌اي از اين دو نوع خروجي است.

لوح‌هاي فشرده

اطلاعات مجموعه کتاب‌شناسي‌هاي مرکز علاوه بر عرضه در قالب کتاب‌هاي کتاب‌شناسي، در آينده‌اي نه چندان دور در قالب نرم‌افزارهايي با امکانات نرم‌افزاري شايسته عرضه خواهد شد.

مجموعه كتاب‌هاي «کتاب‌شناسي علوم عقلي اسلامي» كه در مجموع حدود پنجاه هزار
منبع در آن معرفي شده است، نتيجه سال‌ها تلاش پژوهشگران متخصص در علوم عقلي اسلامي و کوشش كارشناسان نرم‌افزاري است. از اين رو، لازم است مراتب قدرداني خود را به
همه دست‌اندركاراني كه در طول حدود ده سال براي تهيه اين معجم بزرگ کتاب‌شناسي علوم عقلي، با مركز همكاري كردند، اعلام داريم. اين مجموعه در مديريت مطالعات و تحقيقات
مركز كه مسئوليت آن را در چند سال گذشته، فاضل ارجمند جناب حجت‌الاسلام و المسلمين آقاي محمد كريمي به عهده دارند و در واحد مأخذشناسي (فارسي و عربي) اين مديريت، كه مسئوليت آن را در چند سال اخير پژوهشگر گرانقدر جناب آقاي رضا اميري به عهده دارند، تهيه شده است. از اين رو، از اين دو بزرگوار كمال تشكر را داريم. همچنين از مدير پيشين اين واحد، دانشور گرامي جناب آقاي ابراهيم علي‌پور كه نقش ارزنده‌اي در تهيه اين مجموعه داشتند، سپاسگزاري مي‌كنيم.

اما بيش و پيش از همه بايد قدردان وجود ارزشمند علامة فرزانه حضرت آيت‌الله محمدتقي مصباح يزدي^{دامت برکاته}، رياست عاليه مركز پژوهشي دائرهْْ‌المعارف علوم عقلي اسلامي باشيم كه با هدايت‌ها و حمايت‌هاي خود، زمينة انجام اين نوع فعاليت و ديگر فعاليت‌هاي اين مركز را فراهم آوردند.

اميدواريم اين کوشش‌ها كه در سايه نظام پربركت جمهوري اسلامي با رهبري‌هاي داهيانة امام خميني€ و جانشين برحق ايشان حضرت آيت‌الله العظمي خامنه‌اي^{مدظله العالي}، به ثمر رسيده است، مورد رضايت حضرت بقيةالله الاعظم امام عصر عجل‌الله فرجه‌الشريف، و ذخيرة آخرت همه دست‌اندركاران قرار گيرد.

انتشار 47 جلد از کتاب‌شناسي‌هاي علوم عقلي اسلامي (منطق و تاريخ منطق، فلسفه اسلامي، تاريخ فلسفه اسلامي، کلام، تاريخ کلام، عرفان اسلامي و تاريخ عرفان اسلامي، فلسفه‌هاي مضاف، منابع لاتين)

عناوين اين کتاب‌ها عبارت‌اند از:

1) کتاب‌شناسی اجمالی منطق و تاریخ منطق (1 جلد): معرفي 2518 منبع؛

2) کتاب‌شناسی تفصیلی منطق و تاریخ منطق (3 جلد): معرفي 2004 منبع؛

3) کتاب‌شناسي منابع لاتین منطق و فلسفه اسلامی(2 جلد): معرفي 4000 منبع؛

4) کتاب‌شناسی اجمالی فلسفه اسلامی (2 جلد): معرفی 3691 منبع؛

5) کتاب‌شناسي تفصيلي فلسفه اسلامی(2 جلد): معرفي 1130 کتاب و مقاله؛

6) کتاب‌شناسی اجمالی تاریخ فلسفه (2 جلد): معرفی 5789 منبع؛

7) کتاب‌شناسی تفصیلی تاریخ فلسفه (5 جلد): معرفی 5050 منبع؛

8) کتاب‌شناسي تفصيلي علم کلام (2 جلد): معرفي 915 منبع؛

9) کتاب‌شناسی کلام (3 جلد): معرفی 8770 منبع؛

10) کتاب‌شناسی تاریخ کلام (3 جلد): معرفی 7632 منبع؛

11) کتاب‌شناسي منابع لاتين کلام (2 جلد): معرفي بيش از 3500 منبع؛

12) کتاب‌شناسی عرفان اسلامی (2 جلد): معرفی 4488 منبع؛

13) کتاب‌شناسی تاریخ عرفان (3 جلد): معرفی 8059 منبع؛

14) کتاب‌شناسي تفصيلي تاریخ عرفان اسلامی (6 جلد): معرفي 6600 کتاب و مقاله؛

15) کتاب‌شناسي منابع لاتین عرفان اسلامی (1 جلد): معرفي بيش از 2000 کتاب و مقاله؛

16) کتاب‌شناسی اجمالی فلسفه سیاسی (2 جلد): معرفی 4185 منبع؛

17) کتاب‌شناسی اجمالی فلسفه‌های مضاف (2 جلد): معرفي 856 منبع فلسفه اخلاق، 346 منبع فلسفه حقوق، 380 منبع فلسفه فقه، 182 منبع فلسفه تاریخ، 245 منبع فلسفه تعلیم و تربیت، 256 منبع فلسفه هنر، 849 منبع فلسفه علوم اجتماعی، 39 منبع فلسفه زبان، 29 منبع فلسفه ریاضی، 121 منبع فلسفه علم، 890 منبع معرفت‌شناسي و 124 منبع هرمنوتیک؛

18) کتاب‌شناسی اجمالی فلسفه دین (1 جلد): معرفي 2094 منبع؛

19) کتاب‌شناسی توصیفی فلسفه اخلاق (2 جلد): شامل اطلاعات 432 کتاب، 1000 مقاله و 300 مؤلف؛

20) کتاب‌شناسي منابع لاتين فلسفه‌هاي مضاف (1 جلد): معرفي بيش از 1200 کتاب و مقاله.