گرايش ذاتي‌ بشر به‌ كسب‌ دانش،‌ امري‌ نيست‌ كه‌ به‌ حد و مرزي‌ محدود شود. اما گستره‌ وسيع‌ علوم‌ و گسترش‌ روزافزون‌ آن،‌ ضرورت‌ گزينش‌ در كسب معارف‌ بشري‌‌ و بازنگري در شيوه ارائه آن را ايجاب مي‌کند. توسعه‌ فرهنگ‌ دائره‌المعارف‌نويسي‌، نشاني‌ از اين‌ احساس‌ جهاني‌ است كه براي‌ انتقال‌ بيشتر معارف‌ و فراهم‌ ساختن‌ زمينه‌هاي‌ بهتر در امر پژوهش‌، يكي‌ از شيوه‌هاي‌ مناسب‌، جمع‌آوري‌ معارفي‌ بسيار، در مجموعه‌هايي‌ مختصر و جامع‌ است‌. اين‌ ضرورت‌ فراگير در برخي‌ زمينه‌ها براي‌ مسلمانان‌ به‌ ويژه‌ شيعيان‌ خود را بيشتر نشان‌ مي‌دهد.

با توجه‌ به‌ نقش‌ اساسي‌ انتقال‌ معارف‌ اسلامي‌ در رشد اسلام‌ و گسترش‌ فرهنگ‌ ديني و پذيرفته‌ شدن ‌باورهاي آن‌، اهميت‌ اثري‌ جامع‌ كه‌ بتواند فرهنگ‌ عظيم‌ اسلامي‌ را بهتر معرفي ­كند امري‌ غيرقابل‌ ترديد است‌. نظر به‌ تأكيد بي‌نظير اسلام‌ بر ضرورت‌ توسعه‌ دانش‌ و ابتناي مستقيم‌ و غيرمستقيم‌ معارف‌ اسلامي‌، به ويژه‌ مذهب‌ تشيع‌، بر انديشه‌هاي‌ بنيادين‌ و باورهاي‌ عميق­ عقلي‌، سنگ ‌زيرين‌ حركت‌ در جهت‌ معرفي‌ اين‌ فرهنگ‌، فراهم‌ آوردن‌ اثري‌ جامع‌ است كه‌ معرف‌ انديشه‌هاي‌ بنيادين‌ اسلام‌ باشد.

تأمين‌ اين‌ هدف،‌ تنها به‌ وسيله‌ دائره‌المعارفي‌ در علوم‌ عقلي اسلامي‌ انجام‌ مي‌پذيرد كه ‌در مهد اسلام‌ نگاشته‌ شود و به صورت‌ تخصصي‌ و عميق‌ در حوزه اين علوم به جمع‌آوري و تنظيم حاصل انديشه‌هاي عالمان‌ بزرگ‌ اسلامي در طول تاريخ بپردازد.

مراد از علوم­ عقلي اسلامي، دانش­‌هايي مرتبط با حوزة معارف اسلامي است كه با روش عقلاني به بررسي مباحث خويش مي‌پردازند، منطق، فلسفه، كلام، عرفان و بخش‌­هايي از علم اصول و زيرشاخه‌هاي اين علوم، مصاديق روشن آنها است امّا علوم نقلي، علوم تجربي و رياضيات خارج از آن حوزه به ­حساب مي‌­آيد.

فراهم‌آوردن‌ چنين‌ اثري، علاوه برتبيين‌ مباني انديشه‌هاي‌ ديني‌، مي‌تواند زمينة تحقيق‌ را براي‌ پژوهشگران‌ مختلف‌ ايجاد كند و نواقص موجود در مجموعه‌هايي‌ از اين‌ قبيل‌ را روشن‌ سازد و سد بزرگي‌ در برابر شرق‌شناساني باشد كه‌ آگاهانه‌ يا ناخودآگاه‌ به‌ تحريف‌ معارف‌ و باورهاي‌ ديني اسلام‌، به‌ويژه‌ انديشه‌هاي‌ شيعي‌ پرداخته‌اند. اثري‌ با اين ويژگي‌ها، نه‌ تنها ژرف‌نگري‌ و نكته‌سنجي‌ انديشمندان‌ ما را بيشتر نمايان‌ مي‌سازد بلكه‌ تفاوت‌ عميق‌ آن‌ را (در كميت‌ و كيفيت‌) با مباحث عقلي يونان‌ باستان،‌ و امتياز آن‌ را بر ساير معارف‌ موجود در شرق‌ و غرب‌ معلوم‌ مي‌سازد. تأثير مباني‌ نقلي‌ كتاب‌ و سنت‌، به‌ويژه‌ معارف اهل‌بيت‌ (عليهم السلام) در ايجاد و جهت‌گيري‌ و رشد علوم‌ عقلي‌ و عرفان‌ اسلامي‌ نيز امري‌ است كه‌ در مجموعه‌اي‌ اين‌ چنين‌ بازشناسي‌ خواهد شد.

هرچند در ضمن‌ دائره‌المعارف‌هاي‌ ديگري كه‌ به‌ نام‌ اسلام‌ و تشيع‌ نوشته‌ شده‌ گام‌هاي‌ خوبي‌ در معرفي‌ فرهنگ‌ اسلام‌ و تشيع‌ برداشته‌ شده‌ است،‌ اما با توجه‌ به‌ فقدان‌ مجموعه‌اي‌ تخصصي‌ در موضوع‌ علوم‌ عقلي‌، كه‌ مجال‌ كافي‌ براي‌ بررسي‌ مباني‌ فرهنگ‌ اسلامي‌ داشته‌ باشد و با توجه‌ به‌ قصور و تقصيرهايي‌ كه‌ گاه‌ در چنين‌ مجموعه­‌هايي‌ در معرفي‌ اسلام‌ و تشيع‌ به‌ويژه‌ در مورد باورهاي‌ بنيادين ‌ديني‌‌، در سطح ‌بين‌المللي صورت­ گرفته‌ است‌، ضرورت‌ انجام‌ اين ­مهم‌ با وضوح­ بيشتري ‌احساس مي‌شود.

از اين روي، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره) درصدد برآمد با استعانت‌ از الطاف ‌لايزال‌ الهي‌ و عنايات‌ امام‌ عصر حضرت‌ مهدي ‌(عجل ‌الله تعالي فرجه الشريف‌)، با استفاده‌ از انديشمندان‌ اسلامي‌ اين‌ خلأ را برطرف‌ ساخته و اين‌ تكليف‌ را ادا كند. در راستاي تحقق اين هدف، مركز پژوهشي دائره‌المعارف علوم عقلي اسلامي در اين مؤسسه تشكيل و عهده‌دار انجام اين وظيفه بزرگ شد.

با توجه به اهميت ويژه علوم عقلي اسلامي که پيش‌تر بدان اشاره شد و به دليل مشترک بودن زبان معارف عقلي ميان همه انسان‌ها، با هر دين و مذهبي و امکان فهم حقانيت و برتري معارف اسلامي و شيعي از اين طريق، تهيه دائرهًْ‌المعارف تخصصي علوم عقلي اسلامي، در دستور کار مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني^{قدس‌سره} و رياست عاليه آن علامه فرزانه آيت الله مصباح يزدي‌^{مدظله العالي} قرار گرفت و در سال 1380 شمسي به طور رسمي آغاز به کار کرد.

 

تدوين دائرهًْ‌المعارف‌هاي تخصصي علوم عقلي اسلامي اهداف متعددي را دنبال مي‌کرد، اين اهداف در دو دستة اهداف و رسالت‌هاي اصلي و اهداف فرعي مي‌گنجند:

اهداف اصلي

اهداف اصلي اين کار عبارتند از:

• فراهم آوردن زمينه آشنايي جهانيان با معارف ناب اسلامي به ويژه علوم انساني اسلامي، از طريق تبيين مباني عقلي علوم اسلامي، با زبان عقل که زبان مشترک همه فرهنگ‌هاست؛
• مقابله با معرفي‌هاي نادرست و احيانا مغرضانه از معارف اسلامي و مباني آن؛
• ايجاد زمينه پژوهش جامع در زمينه‌هاي تخصصي علوم عقلي اسلامي براي پژوهشگران اين عرصه، از طريق ارائه مقالات دائرهًْ‌المعارفي؛

اهداف فرعي

اهداف فرعي و درجه دوم اين کار عبارتند از

• ترسيم نقشه جامع علوم عقلي اسلامي از جهت ايجاد زيرساخت‌هاي هريک از علوم عقلي اسلامي به گونه‌اي که ناظر به زيرساخت‌هاي انديشه‌هاي غربي باشد؛
• ايجاد زمينه‌هاي پژوهش در هر يک از موضوعات علوم عقلي از طريق فراهم آوردن معجم‌هاي موضوعي علوم عقلي، تهيه پرونده‌هاي علمي، ايجاد کتابخانه تخصصي علوم عقلي اسلامي، آموزش‌هاي کاربردي به‌ويژه در رشته‌هايي مانند عرفان که پيش از اين کار کمتري در آنها انجام شده است؛
• زمينه‌سازي براي انجام کارهاي بنيادي در علوم انساني اسلامي از طريق ترسيم نقشه جامع فلسفه‌هاي مضاف به ويژه از جهت ناظر بودن و تفاوت آن با فلسفه‌هاي مضاف غربي.

بنيادي بودن

در اهداف مركز، بنيادي بودن و تأثير گسترده، طولاني و عميق بسياري از دستاوردهاي فعاليت‌هاي مركز و زمينه‌سازي آنها براي آسان‌سازي و دقت بخشيدن به تحقيقات، در پژوهش‌هاي مختلف علوم عقلي به صورت جدّي مورد توجه بوده است و با توجه به اهداف بالا از پژوهش‌هاي سطحي و داراي فايده­‌هاي كوتاه مدت و دامنه محدود، پرهيز خواهد شد.

 فراملي بودن

اهداف مركز، اهدافي فرا ملي است زيرا:

اولاً: علوم عقلي اسلامي را با همه گستردگي­‌اش در طول تاريخ در بر مي­‌گيرد و اختصاص به علوم عقلي در بخشي از  جهان اسلام ندارد، بلكه منابع همه مذاهب و فرق اسلامي در علوم عقلي را در بر مي­گيرد؛

ثانياً: دستاوردهاي آن براي همه پژوهشگران علوم اسلامي در سطوح مختلف و گرايشات متفاوت و انواع تحقيقات با رويكردهاي مختلف در سراسر جهان قابل استفاده خواهد بود.

 منطقي بودن سير اهداف

اهداف مركز، به گونه­‌اي تنظيم شده­‌اند كه اهداف قبلي، راه را براي دستيابي به اهداف بعدي فراهم مي‌­كند و موجب عمق و جامعيت بخشيدن به دستاوردهاي هدف بعدي مي­‌گردد.

 استقلال اهداف

اهداف مركز، در عين اينكه ترتيب منطقي دارند و حلقه­‌هاي يك زنجيره­‌اند اكثر آنها، بطور مستقل داراي مطلوبيت كامل هستند و بسياري از دستاوردهاي آنها به صورت مستقل قابل عرضه و استفاده خواهد بود.

 ابتكاري بودن شيوه و نوع تحقيقات در بسياري از فعاليت‌هاي مركز

مركز در برخي از فعاليت‌هاي تحقيقاتي خود داراي ابداعات و نوآوري‌هايي است اين ابداعات و نوآوري‌ها عمدتاً در جهت برطرف ساختن ضعف‌ها و نارسايي‌هايي است كه در تحقيقات مشابه در ساير مراكز وجود داشته است. برخي از اين نوآوري‌ها عبارتند از:

‌أ. ارائه شيوه‌اي نو در كتاب‌شناسي به همراه موضوعات شاخه‌بندي شده و تفكيك دقيق موضوعات كلي علوم عقلي به همراه درجه‌بندي منابع طبقه‌بندي شده؛

‌ب. ارائه شيوه‌اي جديد در تدوين فهرست مطالب براي منابع؛

‌ج. دستيابي به شيوه‌اي منطقي براي انتخاب مدخل‌هاي دائرةالمعارفي و فرهنگ‌نامه‌اي؛

‌د. ارائه شيوه‌اي جديد براي تدوين فرهنگ‌نامه‌هاي تخصصي مصطلحات؛

‌ه. تبيين امتيازات ويژه و تأثيرات ارزنده هر يك از اين ابداعات نياز به مجال بيشتري دارد كه اين مجال تا اندازه‌اي در نشريه تخصصي مركز با نام «معارف عقلي» فراهم آمده است.

 تدوين شيوه‌نامه‌هاي تحقيقي

هر يك از انواع فعاليت‌هاي تحقيقاتي شيوه‌نامه‌اي ويژه دارد كه پس از بارها تجربه عملي و اصلاحات مكرّر تهيه شده است وجود اين شيوه نامه‌ها:

اولا: زمينه استفاده از اين نوع تحقيق يا تتبّع را در ساير رشته‌هاي تخصصي و ساير مراكز تحقيقاتي فراهم مي‌آورد؛

ثانياً: اين شيوه‌نامه‌ها يكنواخت بودن و مطابق بودن همه تحقيقات پژوهشگران را با معيارهاي پيشنهادي و در نتيجه هماهنگ بودن آنها را با اهداف پيش‌بيني شده تضمين مي‌كند.

اين شيوه‌نامه‌ها دو دسته‌اند برخي از آنها براي تحقيقاتي است كه پيش از اين در ساير مراكز وجود داشته اما شيوه‌نامه‌اي مدون نداشته‌اند و در اين مركز در شيوه آنها تغييراتي قابل توجه صورت گرفته است و برخي ديگر شيوه‌نامه‌اي براي تحقيقات اِبداعي خود اين مركز است.

 امكان استفاده از تحقيقات انجام شده به وسيله نرم‌افزارهاي تحقيقاتي

با توجه به اينكه حجم محصولات در هر يك از انواع تحقيقات مركز بسيار وسيع است تحقيقات به‌گونه‌اي تنظيم شده است كه استفاده از دستاوردهاي آنها نيز تنها از طريق نرم‌افزار ممكن است استفاده نرم‌افزاري موجب سرعت و آسان‌سازي تحقيق خواهد شد به علاوه، با استفاده از خروجي نرم‌افزارهاي رايانه‌اي مي‌توان دستاوردهاي تحقيقي مركز را به صورت چاپي براي عرضه مهيا ساخت. بنابراين تدوين نرم‌افزارهاي رايانه‌اي براي استفاده از تحقيقات در مركز اجتناب‌ناپذير است.

 ايجاد راهكارهاي گوناگون براي كنترل كيفيت تحقيقات

يكي از امتيازات ديگر تحقيقات مركز، استفاده از برترين‌كارشناسان و مشاوران متخصص در حوزه علميه (در حد امكان) براي كنترل كيفيت تحقيقات است يكي از شيوه‌هاي استفاده از كارشناسان و مشاوران ايجاد شوراهاي علمي تخصصي براي هر يك از رشته‌هاي علوم عقلي است اين كميته‌ها به صورت هفتگي يا هفته‌اي دو بار و در تابستان‌ها در مأموريتي تحقيقاتي (به صورت متمركز و فشرده) جلساتي دارند در اين جلسات موضوعات تخصّصي از قبيل ساماندهي اصطلاحات علوم و استخراج مدخل‌ها و انتخاب منابع براي انواع تحقيقات، انجام مي‌گيرد اين راهكارها، هرچند، زمان دستيابي به محصولات را طولاني مي‌كند اما از سوي ديگر، دقت لازم را در آنها تضمين و امكان خطا را كاهش مي‌دهد. 

شوراي عالي مرکز

تصميم‌ها و سياست‌هاي كلي و تصويب شيوه‌نامه‌ها در شورايي به نام شوراي‌عالي مركز انجام مي‌شود. اين شورا از اساتيد محترم: آيت‌الله محمود رجبي، آيت‌الله غلامرضا فياضي و حجج‌ اسلام آقايان دکتر محمود فتحعلي، دکترعلي‌ مصباح، دکتر احمد ابوترابي و جناب آقاي دکتر محمد فنايي‌اشکوري تشکيل شده است.

 

 

مديريت‌هاي مرکز و نمودار ساختار سازماني

اداره فعاليت‌هاي اين مركز در بخش‌ها و واحدهاي مختلف بر عهده سه مديريت؛ مطالعات و تحقيقات, تدوين متون و پشتيباني‌علمي و امور اجرايي تحت نظر رياست مركز صورت مي‌گيرد.

 

 

 

 شوراي مديران مركز : اين شورا هم‌ اکنون متشکل است از: حجج اسلام احمد ابوترابي (رياست مرکز)، محمد كريمي (قائم‌مقام و مدير گروه مطالعات و تحقيقات مركز)، مهدي رحيمي (مدير اجرائي مرکز)، محمد ايزدي‌تبار (مدير گروه کتابشناسي) و آقايان حميد خدابخشيان (مدير گروه پشتيباني علمي) و مهدي بابايي (مدير گروه اصطلاح‌يابي).

اين شوراها که نظارت بر كيفيت علمي محصولات را بر عهده دارند عبارت‌اند از:
 

مشاورعالي: حجت‌الاسلام والمسلمين عسکري سليماني اميري.

ساير اعضاء (به ترتيب حروف الفباء): حجج اسلام آقايان محمد کريمي، محمدرضا محمدعليزاده، محمدباقر ملکيان.

مشاورعالي: آيت‌الله غلامرضا فياضي.

ساير اعضاء (به ترتيب حروف الفباء): حجج اسلام آقايان علي اميني‌نژاد، مهدي بابايي، عسكري سليماني‌اميري،‌ حسين عشاقي.

 

مشاورعالي: حجت‌الاسلام و المسلمين علي رباني‌گلپايگاني.

ساير اعضاء (به ترتيب حروف الفباء): حجج اسلام آقايان محمدرضا امامي‌نيا، محمد ايزدي‌تبار، مهدي بابايي، محمد کريمي

 

مشاورعالي: حجت‌الاسلام و المسلمين سيد يدالله يزدان‌پناه.

ساير اعضاء (به ترتيب حروف الفباء): حجج اسلام آقايان علي اميني نژاد، مهدي بابايي، حسن رمضاني، علي فضلي، محمد حسين نائيجي (گفتني است که مرحوم حجت‌الاسلام و المسلمين محمد مهدي مهندسي نيز اعضاي سابق اين شورا بودند).

 

6- شوراي علمي عرفان ادبي

مشاورعالي: حجت‌الاسلام و المسلمين دکتر احمد واعظي

ساير اعضاء (به ترتيب حروف الفباء): حجج اسلام آقايان دکتر مهدی امیدی ، دکتر محسن رضوانی، سید مهدی سیدیان، دکتر عليرضا صدرا، دکتر حمزه وحیدی­ منش، دکتر مرتضی یوسفی ­راد.

مشاورعالي: حجت‌الاسلام و المسلمين محمود فتحعلي

ساير اعضاء (به ترتيب حروف الفباء): حجج اسلام آقايان دکتر محمد جعفري، دکتر يوسف دانشور نيلي، دکتر ابوالفضل ساجدي، دکتر احمدحسين شريفي و آقاي دکتر حسن يوسفيان.

مشاورعالي: حجت‌الاسلام و المسلمين يعقوب جعفري.

ساير اعضاء (به ترتيب حروف الفباء): حجج اسلام آقايان قاسم جوادي، عزالدين رضانژاد

 

قلمرو فعاليت(رشته‌هاي علوم عقلي)

طرح‌هاى انجام شده و یا در دست اجرا 

 

1)   کارهاي انجام گرفته در راستاي تحقق اهداف مرکز:

در راستاي تحقق اهداف يادشده چند طرح مهم در مركز به اجرا درآمد، كه برخي از آنها عبارتند از:

1. تدوين معجم موضوعي مطالب منابع علوم عقلي اسلامي (تاکنون در نه موضوع به صورت کتاب و نرم افزار عرضه شده است)؛

2. تدوين اصطلاح‌نامه‌هاي علوم عقلي اسلامي (تاکنون در شش  موضوع به صورت کتاب و نرم افزار عرضه شده است)؛

3. تدوين كتابشناسي جامع علوم عقلي اسلامي؛ (تاکنون در هفت عنوان به صورت کتاب و يک نرم‌افزار عرضه شده است)؛

4. تدوين مأخذشناسي‌هاي علوم عقلي اسلامي با موضوعات تفصيلي (تا کنون هفت جلد در دو عنوان منتشر شده است)؛

5. تشكيل پرونده‌هاي علمي؛(در دست انتشار به صورت نرم افزار)؛

6. تشكيل كتابخانه جامع تخصصي منابع علوم عقلي؛

7. شناسايي آثار مشاهير علوم عقلي اسلامي و محل نگهداري آنها؛

8. استخراج مشاهير أعلام علوم عقلي و تدوين فرهنگ مختصر أعلام (در چهار جلد و يک نرم‌افزار عرضه شده است)؛

9. برگزاري دوره‌هاي آموزشي، كارورزي و تربيت نيروهاي علمي مورد نياز؛

10. آماده‌سازي و انتشار نشريات تخصصي مرتبط با فعاليت‌هاي مركز؛

11. تدوين رساله‌هاي تحقيقي در برخي موضوعات مهم؛

12. تدوين طرح‌هاي مديريتي و برنامه‌هاي مركز و تشكيل سازمان اداري .

 

2)   طرح‌هاي پيش‌بيني شده:

در اين راستا برنامه‌هايي نيز پيش‌بيني شده است كه برخي از آنها عبارتند از:

‌أ)فرهنگ­نامه اصطلاحات منطق؛

ب)فرهنگ­نامه اصطلاحات فلسفه؛

ج)فرهنگ­نامه اصطلاحات كلام؛

د)فرهنگ­نامه اصطلاحات عرفان ؛

ه)فرهنگ­نامه فرق و مذاهب (كه اطلاعاتي از فرق و مذاهب كلامي را در بر داشته باشد)؛

و)فرهنگ­نامه مفصل أعلام كه علاوه بر اطلاعات يادشده، آراء مشاهير از أعلام را نيز دربر دارد؛

ز)فرهنگ­نامه­‌هاي ديگري از شاخه‌هاي فلسفه و فلسفه‌هاي مضاف (فلسفه دين، فلسفه حقوق، فلسفه سياست، فلسفه اخلاق و فلسفه علم) و معرفت‌شناسي.

 

دوره‌هاى آموزشى ابتكارى

 

أ‌) برگزاري دوره‌هاي تربيت محقق عرفان اسلامى

برگزاري دوره آموزشي و پژوهشي پيشرفته عرفان اسلامي با حدود هشتاد واحد درسي (شامل حكمت متعاليه، عرفان‌ نظري، عرفان‌ عملي، عرفان‌ ادبي، عرفان‌ تطبيقي، معرفت‌شناسي، فلسفه عرفان و مباني عرفان)، با پيش‌بيني همه ابعاد لازم در عرفان اسلامي و با كنترل دقيق از جهت رعايت كامل موازين شريعت (كتاب، سنت و عقل) از اموري بي‌سابقه در حوزه‌هاي علميه و دانشگاه‌هاي كشور است.

واحدها، سرفصل‌ها و تجارب به‌دست آمده در اين بخش از فعاليتِ اين مركز قابليت الگو قرار گرفتن در ساير مراكز آموزشي و پژوهشي دارد.

تشكيل اين دوره‌ها، علاوه بر رفع نيازهاي مرکز پژوهشي دائرةالمعارف، براي اولين بار امکان آموزش عرفان اسلامي در حوزه علميه را به صورت كلاسيك ايجاد كرده و زمينه‌هاي رشد درست عرفان اسلامي و جلوگيري از سوء تفاهم‌ها و انحرافات احتمالي را فراهم مي‌سازد.

 

ب‌) برگزاري دوره‌هاي تربيت محقق منطق

منطق، ابزاري براي بحث‌هاي عقلي (فلسفي، كلامي، اصولي و عرفاني) است اما از آنجا که اهميت ويژه آن در معرفت‌شناسي صرفاً در سال‌هاي اخير مورد توجه قرار گرفته است، در حوزه‌هاي علميه، انگيزه كمتري براي آموزش تخصصي منطق وجود داشته است و در نتيجه با كمبود جدي متخصص در منطق روبرو بوده است. اين مركز پس از شروع به كار فرهنگ‌نامه منطق، با توجه به اين مشکل و براي رفع نيازهاي پژوهشي خود در صدد برآمد تا دوره‌اي تخصصي در منطق برگزار كند. براساس اطلاعات موجود، برگزاري دوره تخصصي منطق در حوزه علميه ‌بي‌سابقه است.

براي اطلاع بيشتر درباره آموزش اينجا را کليک کنيد.