آشنایی اجمالى با مركز پژوهشى دائرةالمعارف علوم عقلى اسلامى
مقدمه
گرایش ذاتی بشر به كسب دانش، امری نیست كه به حد و مرزی محدود شود. اما گستره وسیع علوم و گسترش روزافزون آن، ضرورت گزینش در كسب معارف بشری و بازنگری در شیوه ارائه آن را ایجاب می‌کند. توسعه فرهنگ دائره‌المعارف‌نویسی، نشانی از این احساس جهانی است كه برای انتقال بیشتر معارف و فراهم ساختن زمینه‌های بهتر در امر پژوهش، یكی از شیوه‌های مناسب، جمع‌آوری معارفی بسیار، در مجموعه‌هایی مختصر و جامع است. این ضرورت فراگیر در برخی زمینه‌ها برای مسلمانان به ویژه شیعیان خود را بیشتر نشان می‌دهد.
با توجه به نقش اساسی انتقال معارف اسلامی در رشد اسلام و گسترش فرهنگ دینی و پذیرفته شدن باورهای آن، اهمیت اثری جامع كه بتواند فرهنگ عظیم اسلامی را بهتر معرفی كند امری غیرقابل تردید است. نظر به تأكید بی‌نظیر اسلام بر ضرورت توسعه دانش و ابتنای مستقیم و غیرمستقیم معارف اسلامی، به ویژه مذهب تشیع، بر اندیشه‌های بنیادین و باورهای عمیق عقلی، سنگ زیرین حركت در جهت معرفی این فرهنگ، فراهم آوردن اثری جامع است كه معرف اندیشه‌های بنیادین اسلام باشد.
تأمین این هدف، تنها به وسیله دائرةالمعارفی در علوم عقلی اسلامی انجام می‌پذیرد كه در مهد اسلام نگاشته شود و به صورت تخصصی و عمیق در حوزه این علوم به جمع‌آوری و تنظیم حاصل اندیشه‌های عالمان بزرگ اسلامی در طول تاریخ بپردازد.
مراد از علوم عقلی اسلامی، دانش‌هایی مرتبط با حوزة معارف اسلامی است كه با روش عقلانی به بررسی مباحث خویش می‌پردازند، منطق، فلسفه، كلام، عرفان و بخش‌هایی از علم اصول و زیرشاخه‌های این علوم، مصادیق روشن آنها است امّا علوم نقلی، علوم تجربی و ریاضیات خارج از آن حوزه به حساب می‌آید.
فراهم‌آوردن چنین اثری، علاوه برتبیین مبانی اندیشه‌های دینی، می‌تواند زمینه تحقیق را برای پژوهشگران مختلف ایجاد كند و نواقص موجود در مجموعه‌هایی از این قبیل را روشن سازد و سد بزرگی در برابر شرق‌شناسانی باشد كه آگاهانه یا ناخودآگاه به تحریف معارف و باورهای دینی اسلام، به‌ویژه اندیشه‌های شیعی پرداخته‌اند. اثری با این ویژگی‌ها، نه تنها ژرف‌نگری و نكته‌سنجی اندیشمندان ما را بیشتر نمایان می‌سازد بلكه تفاوت عمیق آن را (در كمیت و كیفیت) با مباحث عقلی یونان باستان، و امتیاز آن را بر سایر معارف موجود در شرق و غرب معلوم می‌سازد. تأثیر مبانی نقلی كتاب و سنت، به‌ویژه معارف اهل‌بیت (علیهم السلام) در ایجاد و جهت‌گیری و رشد علوم عقلی و عرفان اسلامی نیز امری است كه در مجموعه‌ای این چنین بازشناسی خواهد شد.
هرچند در ضمن دائرةالمعارفهای دیگری كه به نام اسلام و تشیع نوشته شده گام‌های خوبی در معرفی فرهنگ اسلام و تشیع برداشته شده است، اما با توجه به فقدان مجموعه‌ای تخصصی در موضوع علوم عقلی، كه مجال كافی برای بررسی مبانی فرهنگ اسلامی داشته باشد و با توجه به قصور و تقصیرهایی كه گاه در چنین مجموعه‌هایی در معرفی اسلام و تشیع به‌ویژه در مورد باورهای بنیادین دینی، در سطح بین‌المللی صورت گرفته است، ضرورت انجام این مهم با وضوح بیشتری احساس می‌شود.
از این روی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) درصدد برآمد با استعانت از الطاف لایزال الهی و عنایات امام عصر حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، با استفاده از اندیشمندان اسلامی این خلأ را برطرف ساخته و این تكلیف را ادا كند. در راستای تحقق این هدف، مركز پژوهشی دائره‌المعارف علوم عقلی اسلامی در این مؤسسه تشكیل و عهده‌دار انجام این وظیفه بزرگ شد.
با توجه به اهمیت ویژه علوم عقلی اسلامی که پیش‌تر بدان اشاره شد و به دلیل مشترک بودن زبان معارف عقلی میان همه انسان‌ها، با هر دین و مذهبی و امکان فهم حقانیت و برتری معارف اسلامی و شیعی از این طریق، تهیه دائرةالمعارف تخصصی علوم عقلی اسلامی، در دستور کار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیقدس‌سره و ریاست عالیه آن علامه فرزانه آیت‌الله مصباح یزدی‌مدظله العالی قرار گرفت و در سال 1380 شمسی به طور رسمی آغاز به کار کرد.
تدوین دائرةالمعارفهای تخصصی علوم عقلی اسلامی اهداف متعددی را دنبال می‌کرد، این اهداف در دو دستة اهداف و رسالت‌های اصلی و اهداف فرعی می‌گنجند:
اهداف اصلی
اهداف اصلی این کار عبارتند از:
-
فراهم آوردن زمینه آشنایی جهانیان با معارف ناب اسلامی به ویژه علوم انسانی اسلامی، از طریق تبیین مبانی عقلی علوم اسلامی، با زبان عقل که زبان مشترک همه فرهنگ‌هاست؛
-
مقابله با معرفی‌های نادرست و احیانا مغرضانه از معارف اسلامی و مبانی آن؛
-
ایجاد زمینه پژوهش جامع در زمینه‌های تخصصی علوم عقلی اسلامی برای پژوهشگران این عرصه، از طریق ارائه مقالات دائرةالمعارفی؛
اهداف فرعی
اهداف فرعی و درجه دوم این کار عبارتند از
-
ترسیم نقشه جامع علوم عقلی اسلامی از جهت ایجاد زیرساخت‌های هریک از علوم عقلی اسلامی به گونه‌ای که ناظر به زیرساخت‌های اندیشه‌های غربی باشد؛
-
ایجاد زمینه‌های پژوهش در هر یک از موضوعات علوم عقلی از طریق فراهم آوردن معجم‌های موضوعی علوم عقلی، تهیه پرونده‌های علمی، ایجاد کتابخانه تخصصی علوم عقلی اسلامی، آموزش‌های کاربردی به‌ویژه در رشته‌هایی مانند عرفان که پیش از این کار کمتری در آنها انجام شده است؛
-
زمینه‌سازی برای انجام کارهای بنیادی در علوم انسانی اسلامی از طریق ترسیم نقشه جامع فلسفه‌های مضاف به ویژه از جهت ناظر بودن و تفاوت آن با فلسفه‌های مضاف غربی.
1. توجه به روش‌های نوین و معیارهای رایج علمی دائرة‌المعارف‌نویسی ایران و جهان؛
به منظور آشنایی با جدیدترین شیوه‌ها و دستیابی به معیارهای رایج در دائرة‌المعارف‌نویسی‌ها، از آغاز شکل‌گیری این مرکز تاکنون پیوسته دائرةالمعارفهای مشهور جهان همچون راتلج، بریتانیکا، پل‌ادواردز و اخلاق و شیوه‌نامه‌های مختلف مرتبط با امر دائرة‌المعارف‌نویسی مورد بررسی و استناد مسئولان این مرکز در طرح و برنامه‌ریزی فعالیت‌های علمی قرار داشته است. همچنین جلسات متعددی با پیشگامان دائرة‌المعارف‌نویسی در ایران برگزار شده و نظرات و پیشنهادات آنان مورد توجه جدی قرار گرفته است.
2. جلوگیری از موازی‌کاری؛
یکی از دغدغه‌های لازم و به‌جا در زمینه تحقیقات علمی، مراقبت از بروز موازی‌کاری در انجام تحقیقات است. از این‌رو پیش از راه‌اندازی این مجموعه، در سال 1375 شمسی، ریاست عالیه مؤسسه حضرت آیت‌الله مصباح یزدی کارگروهی را تعیین کردند تا بررسی کنند که آیا دانشنامه یا دانشنامه‌هایی وجود دارند که بتوانند به عنوان یک مرجع معتبر و جامع در زمینه علوم عقلی اسلامی به‌شمار بیایند یا خیر. پس از تحقیق و بررسی، گروه به این نتیجه رسیدند که چنین دانشنامه‌هایی نه در بازار و نه در دستور کار هیچ مرکز یا افرادی قرار ندارند؛ البته برخی مباحث مربوط به معارف عقلی در ضمن دائرةالمعارفهای عمومی بیان شده‌اند و دائره‌المعارف‌هایی تخصصی در حال نگارش هستند، اما ویژگی‌هایی را كه منظور این مركز است دارا نیستند و اهداف بلند این مركز را تأمین نمی‌كنند.
3. فراملّی بودن قلمرو تحقیقات؛
تحقیقات این مرکز، علوم عقلی اسلامی را با همه گستردگی‌اش در طول تاریخ در بر می‌گیرد و اختصاص به علوم عقلی در بخشی از جهان اسلام ندارد، بلكه منابع همه مذاهب و فرق اسلامی در علوم عقلی در دستور کار قرار دارند. افزون بر این، دستاوردهای این مجموعه نیز برای همه محققان با اعتقادات و مذاهب مختلف اسلامی قابل استفاده است.
4. بنیادی بودن بسیاری از تحقیقات؛
با توجه به اینکه زمینه‌های لازم برای تدوین دائرةالمعارف به صورت استاندارد در کشور فراهم نبود، این مرکز لازم دید پیش از ورود به نگارش مقالات، زیرساخت‌های علمی این کار را فراهم کند، از این رو این مرکز از یک سو تحقیقاتی بنیادین را پایه‌گذاری نمود و از سوی دیگر پژوهش‌هایی را برای تسهیل، تسریع و جامعیت در کار دائرةالمعارف نویسی آغاز کرد. این تحقیقات عبارتند از:
· ترسیم نقشه جامع هر یک از علوم عقلی اسلامی (اصطلاح‌نامه‌ها)؛
· کتابشناسی علوم عقلی اسلامی (با هدف شناسایی منابع تحقیق برای محققان)؛
· تهیه معجم‌های موضوعی برای منابع مهم علوم عقلی اسلامی؛
· انتخاب مدخل براساس اصطلاح‌نامه؛
· تهیه پرونده علمی برای هر یک از مدخل‌های علوم عقلی.
5. تدوین شیوه‌نامه‌های تحقیقی؛
هر یك از انواع فعالیت‌های تحقیقاتی، شیوه‌نامه‌ای ویژه دارد كه پس از بارها تجربه عملی و اصلاحات مكرّر تهیه شده است. وجود این شیوه‌نامه‌ها، یكنواخت بودن و مطابق بودن همه تحقیقات پژوهشگران را با معیارهای پیشنهادی و در نتیجه هماهنگ بودن آنها را با اهداف پیش‌بینی شده تضمین می‌كند. این شیوه‌نامه‌ها و آیین‌نامه‌ها عبارتند از:
1. شیوه‌نامه كتابشناسی اجمالی (ثبت مشخصات نشر و...)؛
2. شیوه‌نامه استخراج موضوعات برای کتابشناسی تفصیلی؛
3. شیوه‌نامه شناسایی آثار مشاهیر علوم عقلی اسلامی؛
4. شیوه‌نامه توصیف منابع علوم عقلی اسلامی (تهیه فهرست تفصلی مطالب برای منابع) و نمایه سازی توصیف‌ها؛
5. شیوه‌نامه چكیده‌نویسی منابع علوم عقلی اسلامی و نمایه‌سازی چکیده‌ها؛
6. شیوه‌نامه نمایه بر متن؛
7. شیوه‌نامه تعیین کلیدواژه؛
8. شیوه‌نامه تهیه فهرست و فهرستواره نسخه‌های عکسی؛
9. شیوه نامه تهیه اصطلاح نامه های علوم عقلی اسلامی؛
10. شیوه‌نامه اصطلاح‌یابی و تهیه اصطلاح نامه‌های عرفان ادبی؛
11. شیوه‌نامه مدخل‌گزینی اصطلاحات علوم عقلی اسلامی؛
12. شیوه‌نامه مدخل‌گزینی اعلام علوم عقلی اسلامی؛
13. شیوه‌نامه فرقه‌یابی و مدخل‌شناسی فرق كلامی؛
14. شیوه‌نامه منبع‌گزینی مقالات فرهنگ‌نامه‌های علوم عقلی اسلامی؛
15. شیوه‌نامه تهیه پرونده علمی؛
16. شیوه‌نامه تدوین مقالات دائرةالمعارفهای تخصصی اصطلاحات علوم عقلی اسلامی؛
17. شیوه‌نامه ویرایش فنی و صوری؛
18. شیوه‌نامه ویرایش نگارشی؛
19. شیوه‌نامه تنظیم ارجاعات و فهرست منابع مقالات؛
20. آیین‌نامه گردش‌کار مقاله‌نویسی؛
21. آیین‌نامه‌های ارزیابی مقالات.
پیش‌نویس این شیوه‌نامه‌ها با مراجعه به معتبرترین منابع و با استفاده از آخرین دستاوردهای موجود در هر یک از آنها تهیه گردید و این پیش‌نویس‌ها در جلسات متعددی با حضور کارشناسان بررسی و تصویب و غالب آنها به تأیید شورای عالی مرکز رسیده است و بعضی از مهمترین آنها در حال تنظیم و آماده‌سازی برای عرضه عمومی است. «شیوه نامه تولید فنی کتاب» نیز از نیازهای ضروری برای تعریف نظام کتاب سازی دائرةالمعارف‌هاست، تدوین این شیوه نامه نیز در دستور کار قرار دارد.
6. بهره‌گیری از نرم‌افزارها در تحقیقات و گزارش‌گیری از آنها؛
این مرکز در همه انواع پژوهش‌ها، حداکثر بهره‌گیری از برنامه‌های نرم‌افزاری را دارد. از این‌رو تاکنون ده‌ها نرم‌افزار برای تحقیقات خود تدوین کرده است. به‌گونه‌ای که حتی نسخه اولیه بیشتر کتاب‌های مرکز، از طریق نرم‌افزارهای کتاب‌ساز که به تناسب هر تحقیقی تهیه شده است، تدوین می‌شود. این مركز افزون بر عرضه محصولات در قالب كتاب، زمینه‌های استفاده نرم‌افزاری از همه دستاوردهای خود را نیز فراهم آورده است. این امر موجب دقت و صرفه‌جویی فراوان در وقت و هزینه پروژه‌های تحقیقاتی شده است.
7. محصول مستقل و قابل عرضه داشتن هر مرحله از فعالیت‌ها؛
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد فعالیت‌های این مرکز این است كه هر مرحله از فعالیت‌های آن دارای محصولات قابل عرضه، مستقل و مفید برای جامعه علمی است؛ به دیگر سخن از آنجاکه دائرة‌المعارف‌نویسی از جمله فعالیت‌های بلندمدت به شمار می‌آید و برنامه‌های این مركز به گونه‌ای است كه نسبت به سایر مراكز دائره‌المعارف‌نویسی بلندمدت‌تر است، جامعه علمی تا سال‌های طولانی از نتایج نهایی این فعالیت‌ها محروم خواهد بود و اگر تدبیری نشود هزینه‌های صرف‌شده در این راستا پیش از انتشار دائرةالمعارف، هیچ‌گونه نمودی در جامعه علمی نخواهد داشت. برنامه‌ریزان این مرکز، برای رفع این مشکل فعالیت‌های علمی مرتبط با دائرة‌المعارف‌نویسی را به گونه‌ای طراحی و تعریف کرده‌اند که هر یک از فعالیت‌ها در هر مرحله‌ای که قرار دارد، به تناسب خود، ارزشی مستقل، محصولی مستقل، قابل عرضه در كوتاه‌مدت و قابل استفاده جامعه علمی کشور داشته باشد.
8. ابتكاری بودن نظام دائرة‌المعارف‌نویسی و نوع تحقیقات؛
مركز در برخی از فعالیت‌های تحقیقاتی خود دارای ابداعات و نوآوری‌هایی است این ابداعات و نوآوری‌ها عمدتاً در جهت برطرف ساختن ضعف‌ها و نارسایی‌هایی است كه در تحقیقات مشابه در سایر مراكز وجود داشته است. برخی از این نوآوری‌ها عبارتند از:
أ) ارائه شیوه‌ای نو در كتابشناسی به همراه موضوعات شاخه‌بندی شده و تفكیك دقیق موضوعات كلی علوم عقلی به همراه درجه‌بندی منابع طبقه‌بندی شده؛
ب) ارائه شیوه‌ای جدید در تدوین فهرست مطالب برای منابع؛
ج) دستیابی به شیوه‌ای منطقی برای انتخاب مدخل‌های دائرةالمعارفی و فرهنگ‌نامه‌ای؛
د) ارائه شیوه‌ای جدید برای تدوین فرهنگ‌نامه‌های تخصصی مصطلحات؛
تبیین امتیازات ویژه و تأثیرات ارزنده هر یك از این ابداعات نیاز به مجال بیشتری دارد كه این مجال تا اندازه‌ای در نشریه تخصصی مركز با نام «معارف عقلی» فراهم آمده است.
9. برگزاری دوره‌های تربیت محقق (عرفان و منطق).
برگزاری دوره‌های آموزشی و پژوهشی پیشرفته عرفان اسلامی در مرکز، با حدود هشتاد واحد درسی در هر دوره (شامل حكمت متعالیه، عرفان نظری، عرفان عملی، عرفان ادبی، عرفان تطبیقی، معرفت‌شناسی، فلسفه عرفان و مبانی عرفان) و در حدّ دكترای پیوسته، با پیش‌بینی همه ابعاد لازم در عرفان اسلامی و با كنترل دقیق از جهت رعایت كامل موازین عقلی و شریعت (كتاب، سنت و عقل) از اموری بی‌سابقه در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های كشور به شمار می‌آید كه در این مركز، برگزار شده و حدود شصت فارغ‌التحصیل داشته است.
دوره تربیت محقق منطق نیز از دوره‌های آموزشی و پژوهشی این مركز بوده است. با توجه به اهمیت ویژه منطق در معرفت‌شناسی و كمبود جدی متخصص در این رشته علمی، مركز پژوهشی دائرةالمعارف، پس از شروع به كار فرهنگ‌نامه منطق، به منظور رفع نیازهای پژوهشی خود در صدد برآمد تا دوره‌ای تخصصی در منطق برگزار كند. براساس اطلاعات موجود، برگزاری دوره منطق نیز ـ به صورت تخصصی ـ در حوزه علمیه سابقه نداشته است.
برای اطلاع بیشتر درباره آموزش اینجا را کلیک کنید.
تصمیم‌ها و سیاست‌های كلی و تصویب شیوه‌نامه‌ها در شورایی به نام شورای‌عالی مركز انجام می‌شود. این شورا از اساتید محترم: آیت‌الله محمود رجبی، آیت‌الله غلامرضا فیاضی و حجج اسلام آقایان دکتر محمود فتحعلی، دکترعلی مصباح، دکتر احمد ابوترابی و جناب آقای دکتر محمد فنایی‌اشکوری تشکیل شده است.
اداره فعالیت‌های این مركز در بخش‌ها و واحدهای مختلف بر عهده سه مدیریت؛ مطالعات و تحقیقات, تدوین متون و پشتیبانی‌علمی و امور اجرایی تحت نظر ریاست مركز صورت می‌گیرد.
.jpg)
شورای مدیران مركز : این شورا هم اکنون متشکل است از: حجج اسلام دکتر احمد ابوترابی (ریاست مرکز)، محمد كریمی (قائم‌مقام و مدیر گروه مطالعات و تحقیقات مركز)، مهدی رحیمی (مدیر اجرائی مرکز)، رسول باقریان (قائم مقام مدیر گروه عرفان نظری) و آقایان محمدعلی شریفی اسدی (مدیر گروه پشتیبانی علمی) و مهدی بابایی (مدیر گروه اصطلاح‌یابی).
این شوراها که نظارت بر كیفیت علمی محصولات را بر عهده دارند عبارت‌اند از:
1- شورای علمی منطق
مشاورعالی: حجت‌الاسلام والمسلمین عسکری سلیمانی امیری.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان محمد کریمی، محمدرضا محمدعلیزاده، محمدباقر ملکیان.
2- شورای علمی فلسفه
مشاورعالی: آیت‌الله غلامرضا فیاضی.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان علی امینی‌نژاد، مهدی بابایی، عسكری سلیمانی‌امیری، حسین عشاقی.
3- شورای علمی کلام
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین علی ربانی‌گلپایگانی.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان محمدرضا امامی‌نیا، محمد ایزدی‌تبار، مهدی بابایی، محمد کریمی
4- شورای علمی عرفان نظری
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین سیدیدالله یزدان‌پناه.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان عبدالحسین خسروپناه، حسن رمضانی، حسین عشاقی، محمدحسین نائیجی، (گفتنی است که مرحوم حجت‌الاسلام و المسلمین محمدمهدی مهندسی نیز از اعضای سابق این شورا بودند).
5- شورای علمی عرفان عملی
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین سید یدالله یزدان‌پناه.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان علی امینی‌نژاد، مهدی بابایی، حسن رمضانی، علی فضلی، محمد حسین نائیجی (گفتنی است که مرحوم حجت‌الاسلام و المسلمین محمدمهدی مهندسی نیز از اعضای سابق این شورا بودند).
6- شورای علمی عرفان ادبی
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین مسعود اسماعیلی.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء) حجج اسلام آقایان: مهدی بابایی، محمدکریمی، سیدقاسم میرصادقی، رضا نوروزی.
7- شورای علمی معرفت‌شناسی
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین محمد حسین‌زاده.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان احمد ابوترابی، مهدی بابایی، عسكری سلیمانی‌امیری، عباس عارفی، محمدباقر ملكیان.
8- شورای علمی فلسفه اخلاق
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین مجتبی مصباح.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان محمدتقی اسلامی، امیر خواص، سیدمحمد حسینی سوركی، مهدی علیزاده، سیداكبر حسینی‌قلعه‌بهمن.
9- شورای علمی فلسفه سیاسی
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر احمد واعظی
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان دکتر مهدی امیدی ، دکتر محسن رضوانی، سید مهدی سیدیان، دکتر علیرضا صدرا، دکتر حمزه وحیدی منش، دکتر مرتضی یوسفی راد.
10- شورای علمی فسفه دین و کلام جدید
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین محمود فتحعلی
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان دکتر محمد جعفری، دکتر یوسف دانشور نیلی، دکتر ابوالفضل ساجدی، دکتر احمدحسین شریفی و آقای دکتر حسن یوسفیان.
11- شورای علمی فرق و مذاهب
مشاورعالی: حجت‌الاسلام و المسلمین یعقوب جعفری.
سایر اعضاء (به ترتیب حروف الفباء): حجج اسلام آقایان قاسم جوادی، عزالدین رضانژاد
چنانکه از عنوان این مرکز پیداست، قلمرو فعالیت‌های این مرکز، علوم عقلی اسلامی، اعم از منطق، فلسفه، کلام، عرفان و شاخه‌های این علوم در محدوده منابع معارف اسلامی و آثار اندیشمندان مسلمان است.
افزون بر موارد بالا، فلسفه‌های مضاف (مانند فلسفه دین و کلام جدید، فلسفه اخلاق، فلسفه سیاست، فلسفه حقوق، فلسفه علوم طبیعی) و نیز معرفت‌شناسی، فرق و مذاهب کلامی و اعلام علوم عقلی اسلامی ـ در محدوده منابع اسلامی ـ از آغاز شکل‌گیری تا دوران معاصر، از جمله رشته‌های علوم عقلی‌اند که در دستور کار پژوهش‌های مرکز قرار دارند.
کارهای انجام گرفته در راستای تحقق اهداف مرکز:
در راستای تحقق اهداف یادشده چند طرح مهم در مركز به اجرا درآمد، كه برخی از آنها عبارتند از:
1. تدوین معجم موضوعی مطالب منابع علوم عقلی اسلامی (به صورت کتاب و نرم افزار)؛
2. تدوین اصطلاح‌نامه‌های علوم عقلی اسلامی (به صورت کتاب و نرم افزار)؛
3. تدوین كتابشناسی جامع علوم عقلی اسلامی (به صورت کتاب و نرم‌افزار)؛
4. تدوین مأخذشناسی‌های علوم عقلی اسلامی با موضوعات تفصیلی؛
5. تشكیل پرونده‌های علمی (به صورت نرم افزار)؛
6. تشكیل كتابخانه جامع تخصصی منابع علوم عقلی؛
7. شناسایی آثار مشاهیر علوم عقلی اسلامی و محل نگهداری آنها؛
8. استخراج مشاهیر أعلام علوم عقلی و تدوین فرهنگ مختصر أعلام (در چهار جلد و یک نرم‌افزار عرضه شده است)؛
9. برگزاری دوره‌های آموزشی، كارورزی و تربیت نیروهای علمی مورد نیاز؛
10. آماده‌سازی و انتشار نشریات تخصصی مرتبط با فعالیت‌های مركز؛
11. تدوین رساله‌های تحقیقی در برخی موضوعات مهم؛
12. تدوین طرح‌های مدیریتی و برنامه‌های مركز و تشكیل سازمان اداری.
آثار عرضه شده در قالب‌های گوناگون (اصطلاح‌نامه، كتابشناسی، معجم‌های موضوعی، گنجینه‌های حكمت، پایان‌نامه و...) توسط مرکز بیش از 46 عنوان كتاب مرجع در 115 مجلد، 12 عنوان کتاب تک‌نگاری، 31 عنوان نرم‌افزار و لوح فشرده و 2 نشریه در 49 شماره در رشته‌های زیر است:
الف) منطق (منطق ارسطویی، منطق رواقی ـ مگاری)
ب) فلسفه اسلامی
ج) کلام اسلامی
د) عرفان اسلامی (عرفان نظری، عرفان عملی و عرفان ادبی)
هـ) معرفت‌شناسی
و) فلسفه‌های مضاف (فلسفه سیاسی، فلسفه دین، فلسفه اخلاق، فلسفه حقوق)
پیام‌رسان ایتا
پیام‌رسان سروش
