چیستی منطق رواقی ـ مگاری و ارتباط آن با منطق ارسطویی و اسلامی

این موضوع در نشستی یک روزه با محوریت سخنان استاد دکتر محمدعلی اژه‌ای و با حضور برخی از اساتید و محققان مرکز پژوهشی دائره المعارف علوم عقلی اسلامی، روز پنجشنبه بیست و هشتم شهریور 1392 برگزار گردید.

اهم مطالبی که در این نشست توسط این استاد ارجمند مورد بحث و بررسی قرار گرفت بدین شرح است:

رواق چهار ستونی بوده است که روی تنها دیوارش تصاویری از جنگ‌های یونانیان ترسیم شده بود. تعداد این رواق‌ها زیاد بود و برخی فلاسفه مباحث خود را در سایه این رواق‌ها مطرح می‌کردند که به رواقیون معروف شدند.

در مقابل رواقیون، آکادمی افلاطون و لیسه ارسطو هر کدام مکتب دیگری بودند.

رواقیون و مگاریون افراد متفاوتی بوده اند اما مطالبی که به عنوان رواقی- مگاری بر جای مانده است، از یک شخص به نام خروسیپس می‌باشد.

بابزین (Bobzien ) موضوعاتی را در‌این باره بر شمرده و می‌گوید: خروسیپس بیش از 300 کتاب در این موضوعات نوشته است.

رواقیون تألیفات زیادی داشتند که نام همه آنها مقدمه منطق بوده است، با این حال در مورد تاریخ منطق رواقی- مگاری مطلب مهمی در دست نیست. بنسون میتس می‌گوید: تمام مقاله‌ها و کتاب‌هایی که توسط مگاری‌ها و رواقی‌ها نگارش شده، از بین رفته و چیزی از آنها موجود نیست. نظریه‌های مربوط به این بخش از منطق را باید از قطعات پراکنده‌ای که در چند قرن بعد نوشته شده، جمع‌آوری و باز‌سازی کرد.

بنابراین اندیشه رواقی- مگاری (با این عنوان) نخستین‌بار در غرب مطرح شده است، که البته در آنجا نیز کشف وجمع‌آوری این منطق از منابع کهن، سابقه‌ای کمتر از صد سال دارد.

بنسون میتس در سال 1962م، کتابی به‌نام منطق رواقی نوشت و مباحث آن کتاب را به صورت واضح مطرح کرد. این کتاب کامل‌ترین گزارش در این زمینه است.

در جهان اسلام هرچند که اخلاق رواقی و مانند آن وجود داشته است، ولی چیزی با عنوان منطق رواقی مطرح نبوده است. با این حال مبحث قیاس‌های استثنایی در منطق اسلامی همان منطق رواقی است. این یک نظریه‌ای است که از سوی اینجانب (دکتر محمدعلی اژه‌ای) مطرح شده است و در هیچ اثر دیگری ـ چه داخلی و چه خارجی ـ یافت نمی‌شود.

کشف این نکته برای بنده، مربوط به دوره تحصیلم در خارج بود و اینکه محققانی مانند میتس وغیره چگونه منطق رواقی ـ مگاری را از میان مطالب پراکنده بازسازی کرده‌اند. در حالی که تمام آن مطالب به صورت منسجم نزد منطق‌دانان مسلمان موجود بوده است.

چگونگی آشنایی منطق‌دانان جهان اسلام با منطق رواقی- مگاری

نحوه دقیق این آشنایی معلوم نیست. اما برای نخستین بار تقسیم قیاس به اقترانی واستثنایی در آثار فارابی ـ پدر منطق اسلامی ـ بدون هیچ اشاره‌ای به رواقیون مطرح شده است. در این مورد دو احتمال به ذهن می‌رسد:

  1. متن مختصری در دوره ترجمه متون، به صورت مجهول المؤلف به عربی ترجمه شده است و فارابی هم از آن ترجمه استفاده کرده است.
  2. اساتید مسیحی مکتب منطقی بغداد متن یا متونی از منطق رواقی در اختیار داشتند و فارابی طی حضورش در بغداد، این مطلب را از این اساتید فرا گرفته است. بدون آنکه خود او اطلاعی از این منطق داشته باشد (که البته این احتمال قوی‌تر است)

تفاوت منطق ارسطویی و منطق رواقی

ویژگی مهمی که منطق ارسطویی دارد این است که این منطق، منطق محمولات، بلکه منطق طبیعیات است یعنی مبتنی بر متافیزیک اشیاء با خواص ذاتی و عرضی آنها است. علت عمده این مسئله هم این است که خود ارسطو یک طبیعت‌شناس و علاقه‌مند به طبیعت بوده است. به همین جهت گفته می‌شود، منطق ارسطویی چیزی جز کاربرد منطق در طبیعیات نیست.

این در حالی است که منطق رواقی، به معنای واقعی کلمه منطق تصدیقات و گزاره ها است.

 رواقیون به ذوات توجه نداشتند و بر خلاف ارسطو معتقد بودند که الهیات وطبیعیات و غیره بعد از منطق هستند. اصولا علم انتزاعی است و مراتب ولایه‌هایی دارد. انتزاعی‌ترین و دشوارترین لایه علوم منطق است. پس منطق به صدق و حقیقت کار دارد نه یک صدق خاص مثل الهیات یا طبیعیات.

منطق رواقی در واقع سیستم و نظام استنتاج و استدلال است. آنها متغیر قضیه‌ای نداشتند و حتی خود قضیه را هم به کار نمی‌بردند، بلکه می‌گفتند: اگر الف آن‌گاه ب.

منطق رواقی حساب گزاره‌ها است. اصل در منطق نیز همین حساب است و حساب محمولات در واقع از لوازم و لواحق منطق است.

پیام‌رسان ایتا

https://eitaa.com/daeratolmaaref

daeratolmaaref@

پیام‌رسان سروش

http://sapp.ir/daeratolmaaref

daeratolmaaref@