مقدمه

واژه «فلسفه حقوق» از دو كلمه «فلسفه» و «حقوق» تشكيل شده است.

واژه «فلسفه»  در کاربرد ُمضاف، گاهي پيشوندِ «علمِ» خاصّي است مانند: فلسفه علمِ حقوق يا فلسفه علمِ تاريخ؛ در اين صورت، همواره منظور از آن، تبيين مبادي تصوّري و تصديقي آن علم است و مشتمل بر مطالبي مانند تاريخچه، بنيانگذار، هدف، فوايد و روش تحقيق و سير تحول آن علم است. در اين‌گونه موارد، فلسفه، معرفت درجه دوّم محسوب مي‏شود كه موضوعِ آن يك علم ديگر و هدفِ آن، آشنايي بيشتر با خودِ آن علم، نه ايجاد معرفت جديد است. اما گاهي، فلسفه پيشوندِ موضوع خاصّي مانند خود «اخلاق» و «حقوق» است؛ يعني فلسفه اخلاق يا فلسفه حقوق؛ و منظور از آن، تبيين عقلانی و تحليلِ انتقادي مبادي، مباني و اصول آن علم است، که به شيوه تحليل عقلي صورت مي‌گيرد. در اين موارد فلسفه، معرفت درجه يک محسوب مي‏شود كه موضوع آن يك علم خاص و هدف از آن، ايجاد معرفت جديد است و تمامي مباحث بنيادين مربوط به آن علم را تجزيه و تحليل مي‌کند. منظور ما در اين بحث، همين معنا است.

 منظور از واژه «حقوق» در اين‌جا، دو تعريف ذيل است:

1. به معنای مجموعه قواعد و مقررات حاکم بر روابط افراد يك جامعه در زمان معين. حقوق در اين کاربرد، مانند واژه شرع يا شريعت در اصطلاح فقهاي اسلام، تقريباً مترادف با «قانون» و به معناي مجموعه‌اي  از بايدها و نبايدهايي است كه اعضاي يك جامعه ملزم به رعايت آن هستند و دولت ضمانت اجراي آن را به عهده دارد، مانند: حقوق ايران، حقوق مصر. حقوق در اين معنا، جمع «حق» نيست، بلكه مانند كلمه قبيله يا لشکر، اسم جمع است.

2. به معنای جمع حق يعني امتيازات و قدرت هاي قانوني هريك از افراد يا گروه‌هاي يك جامعه است كه در هر نظام حقوقي، براي تنظيم روابط مردم و حفظ نظم و تأمين سعادت اجتماعي انسان، مشخص مي‌گردد، مانند: حق حيات يا حق مالكيت. البته روشن است كه رسميت حقوق به اين معنا، ناشي از قوانين و مقرّرات حاكم بر جامعه مي‏باشد و بدون قانون هيچ حق قابل مطالبه‏اي براي افراد به وجود نمي‌آيد.

فلسفه حقوق، دانشي است كه اصول و كليات مربوط به مقرّرات حاكم بر روابط اجتماعي را مورد بحث قرار مي‏دهد و شامل مسائلي مثل منشأ مشروعيت و اعتبار قواعد حقوقي (مکاتب حقوقي)، اهداف، منابع و نظام‌هاي حقوقي مي‌شود. ولي گاهي مقصود، معناي دوم حقوق بوده و فلسفة حقوق از مبناي اعتبار و ريشه الزام حقوق فردي بحث مي‌کند.

واحد اصطلاح‌يابي

مرکز پژوهشي دائره‌المعارف علوم عقلي اسلامي در راستاي فراهم نمودن زمينه تدوين دائره‌المعارف علوم عقلي اسلامي و واضح شدن ساختار علوم عقلي و جايگاه اصطلاحات در هر علم با استفاده از نظرات کارشناسان و متخصصان علوم عقلي، اقدام به تهيه طرحي بديع در تدوين و عرضه اصطلاح‌نامه در رشته‌هاي علوم عقلي از جمله فلسفه حقوق نموده است. با اين کار همه اصطلاحات فلسفه حقوق از طريق مشخص کردن رده‌هاي کلي اين رشته ساماندهي شده، روابط نموداري اصطلاحات (اعم و أخص، مرجح و نامرجح و اصطلاحات وابسته) و مشترکات لفظي شناسايي مي‌گردند. از اين‌رو، گروه فلسفه حقوق نيز در راستاي سياست‌هاي کلان مرکز، به تشکیل واحد اصطلاح‌يابي اهتمام داشته است.

اهداف واحد

• استخراج اصطلاحات فلسفه حقوق اسلامی از منابع اصلی همراه با تعاريف آن در راستاي تدوين اصطلاح‌نامه؛
• تعيين جايگاه هر اصطلاح در ساختار کلی فلسفه حقوق تحت عنوان روابط اصطلاح‌نامه‌اي که نتيجه آن تدوین درختواره فلسفه حقوق است؛
• تعيين مدخل‌هاي دائره‌المعارفي با توجه به تعاريف و روابط اصطلاحات در راستاي تهيه و زمينه‌سازي تدوين مقالات دائره‌المعارفي.

فائده‌هاي اصطلاح‌نامه فلسفه حقوق

افزون بر استفاده اين اصطلاح‌نامه در تدوين دائره‌المعارف مرکز، به طور مستقيم نيز براي جامعه علمي کشور فائده‌هايي خواهد داشت که برخي از آنها به شرح زير است:

• جلوگيري از خلط اصطلاحاتِ مشترک لفظي‌؛
• نظام‌مند سازي علم فلسفه حقوق؛
• تعيين جايگاه هر اصطلاح در ساختار فلسفه حقوق؛
• تعيين اصطلاحات مترادف در فلسفه حقوق و انتخاب اصطلاح رايج‌تر؛
• ابزاري براي هماهنگ سازي نمايه‌ها؛
• آسان‌سازي تعلیم و تعلم فلسفه حقوق؛
• جلوگيري از خلط اصطلاحاتي که معناي اصطلاحي آنها با معناي لغويشان متمايز است. 

روند فعاليت واحد

روند فعاليت واحد اصطلاح نامه فلسفه حقوق به شرح زير است:

• تعيين فهرست منابع مهم فلسفه حقوق در شوراي علمي و درجه‌بندي منابع؛
• استخراج اصطلاحات به همراه تعاريف و مستندات آنها از منابع مصوب توسط محققان و استخراج اصطلاح نامه فلسفه حقوق؛
• تعيين جايگاه هر اصطلاح و روابط اصطلاحنامه‌اي آنها در قالب درختواره، توسط شوراي علمي؛
• تعيين مدخل‌هاي دائرة‌المعارفي با توجه به تعاريف و روابط اصطلاحات در راستاي تدوين مقالات دائره‌المعارفي توسط شوراي علمي.

اعضاي شوراي علمي:

• حجة الاسلام و المسلمين دکتر باقرزاده؛
• حجة الاسلام و المسلمين دکتر سید ابراهیم حسینی؛
• حجة الاسلام و المسلمين دکتر وحدتی شبیری؛
• حجة الاسلام و المسلمين دانش پژوه.

ناظرعلمي: آيت‌الله کعبي

کارهاي انجام‌شده

فعاليت‌هاي انجام شده حاصل از مصوبات شوراي علمي فلسفه حقوق عبارتند از:

• کتابشناسی و مقاله شناسی فلسفه حقوق؛
• تهیه و اولويت‌بندي منابع دست اول فلسفه حقوق؛
• برگزاري 57 جلسه (114 ساعت) شوراي علمي فلسفه حقوق؛
• تصويب 205 عنوان کتاب در زمينه فلسفه حقوق در شوراي علمي به منظور استخراج اصطلاحات؛
• استخراج 3438 اصطلاح از متن منابع مصوب؛
•  تصويب 674 اصطلاح از ميان اصطلاحات استخراج شده در شوراي علمي؛
• تعيين روابط ميان اصطلاحات و ترسيم درختواره اصطلاحات مصوب.

کارهای در دست اقدام

• استخراج اصطلاحات از منابع مصوب؛
• استخراج و تصویب اصطلاحات فلسفه حقوق در شورای علمی گروه؛
• مستندسازي تعاريف اصطلاحات و نهايي‌سازي آن؛
• تعيين مدخل‌هاي دائرة‌المعارفي اصطلاحات.

مسئول واحد

جناب آقاي محسن هنرجو

به‌روزرساني اطلاعات: 1397/6/4