معرفی واحد نسخ خطی

نگاهی به واحد نسخ خطیِ دایرة‌المعارف علوم عقلی‌

1. فلسفه وجودی / اهمیت و ضرورت

از آن روزی که آدمی بر آن شد تا حاصل اندیشه‌ورزی‌های خود را به قید کتابت درآورد و آن را برای آیندگان به یادگار گذارد، «میراث مکتوب» شکل گرفت. میراث مکتوب چنان نقش مهمی در پیشرفت بشر به سوی مدنیت داشته، که گاه خط و نگارش را آفریننده تمدن دانسته‌اند. دراین‌میان، تمدن اسلامی نیز همسو با دیگر تمدن‌ها، از این ابزار بهره‌های بسیار برده است.

اما اهمیت ندادن به نقش میراث خطی مسلمانان در پیشرفت علمی، نگاه عتیقه‌ای به این میراث را غالب کرده و موجب شده به چاپ رساندن این آثار مورد توجه شایسته قرار نگیرد. البته حتی در صورت تحقق این آرزو که همه نسخه‌های خطی نیز چاپ شود، پژوهشگران هیچ‌گاه از مراجعه به نسخه‌های خطی بی‌نیاز نیستند؛ زیرا احتمال چاپ بی‌دقت و غیرعلمی برخی نسخه‌ها، تعدد نسخه‌های یک کتاب و تفاوت‌های آنها با یکدیگر، تصحیف‌هایی که در اثر ناآشنایی کاتبان با نسخه روی داده، و نیز ویژگی‌های برخی نسخه‌ها، مثل حواشی بزرگان بر آثار خود و دیگران، همواره وجود دارد. ازاین‌رو، پیوسته باید در هر کار علمیِ ماندگار، افزون بر نسخه‌های چاپی، به نسخه‌های خطی نیز به‌گونه‌ای ویژه نظر داشت.

مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی که با هدف تدوین دائرة‌المعارف‌هایی در موضوعات علوم عقلی اسلامی تأسیس شده است، می‏بایست برای تدوین مقالاتی جامع و محققانه به گونه‏‌ای که این مقالات بازتاب میراث علمی گذشتگان این علوم باشد، از همه منابع موجود در این موضوعات بهره می‏گرفت. روشن است که چنین رسالتی بدون استفاده جامع از آن میراث، هرگز نمی‏‌تواند تحقق یابد؛ ازاین‌رو، مراجعه به نسخه‌های خطی علوم عقلی اسلامی نیز برای این مجموعه ضروری نمود.

براین‌اساس، از آنجا که منابع مهم و فراوانی از میراث علمی گذشتگان تاکنون به زیور طبع آراسته نشده و به صورت خطی یا سنگی باقی مانده‏‌اند، این مرکز بر ‌آن شد تا در کنار کتابخانه تخصصی کم‌نظیر خود در علوم عقلی، برای شناسایی و تهیه این منابع و غنی‏‌سازی کتابخانه علوم عقلی اسلامی «واحد نسخ خطی» را تشکیل دهد و با جمع‌آوری تصاویر نسخ خطی علوم عقلی به غنای کتابخانه خود بیفزاید و به این منظور در نیمه دوم سال 1388 «واحد نسخ خطی» را با هدف ایجاد بانک نسبتاً جامعی از تصاویر نسخ خطی علوم عقلی اسلامی در کتابخانه تخصصی خود تأسیس کرد.

2. مراحل کار واحد نسخ خطی

واحد نسخ خطی از بدو تأسیس تا کنون توانسته است با شناسایی، تهیه، آماده‌سازی، فهرست‌نویسی، بایگانی تصاویر نسخه‌های علوم عقلی اسلامی و چاپ فهرست‏ها و فهرستواره‏های رساله‏های خطی در قالب کتاب، زمینه مناسبی را برای استفاده پژوهشگران در نگارش مقاله‌های دائرة‌المعارفی آماده سازد که در ادامه به روند و مراحل کار در این واحد می‏پردازیم و توضیحاتی را ارائه می‏کنیم.

  • شناسایی
نخستین مرحله از کار واحد نسخ خطی، شناسایی است که خود به دو دسته تقسیم می‏شود:
1.    شناسایی مراکز نگهداری نسخ خطی در داخل و خارج کشور و بررسی امکان تهیه نسخه از آنها (تا کنون از حدود 150 مرکز، نسخه خطی تهیه شده است)؛
2.     شناسایی نسخ عقلی علوم اسلامی از مراکز یادشده برای تهیه نسخه‏ها. 
  • تهیه تصاویر
دومین مرحله، تهیه تصاویر نسخ خطی از مراکز گوناگون است که از چند راه حاصل می‏شود:
1.    خرید از مراکز گوناگون (در این موارد، شناسایی نسخه‌‏ها می‏تواند از طریق مأموریت داخل یا خارج از کشور و یا از طریق فهرست‏های چاپ‌شده مراکز مختلف صورت پذیرد)؛
2.      دانلود نسخ خطی موجود در فضای اینترنت (بیشترین حجم نسخه‌ها از این طریق حاصل شده است)؛
3.      مبادله نسخ مرکز با نسخه‏‌های دیگر مراکز یا نسخه‌های شخصی افراد؛
4.      نسخه‏‌های اهدایی دیگر مراکز و افراد.
  • فهرست‏نویسی و ورود اطلاعات به سیمرغ
سومین مرحله، فهرست‏نویسی رساله‌های به دست آمده در نرم‌افزار سیمرغ است. پیش‏تر، رساله‌ها به تفصیل و با نگارش ملاحظات کاربردی فهرست‏نویسی می‏گردید؛ ولی پس از تصمیم مرکز بر سرعت‌دهی به کار، فهرستواره‌نویسی در دستور کار قرار گرفت.
  • ارزیابی فهرست‏ها
مرحله چهارم، ارزیابی محتوایی ـ شکلی فهرست‏هاست تا کار با کمترین اشکال ممکن در اختیار استفاده‌کنندگان قرار گیرد.
  • بایگانی نسخه‌ها و نشر فهرست نسخه‏‌های خطی
مرحله پایانی، بایگانی نسخه‌ها و نیز انتشار فهرست‏ها در قالب کتاب است. 
 
3. محصولات
  • فهرست
انتشار سه جلد فهرست نسخ خطی، شامل 1500 نسخه علوم عقلی اسلامی در سال‏های 1394 و 1395
  • فهرستواره
انتشار دو جلد فهرستواره نسخ خطی، شامل 2000 نسخه علوم عقلی اسلامی در سال‏های 1395 و 1397
      4. واحد نسخ خطی به روایت آمار
  • آمار نسخه‌های خطی
· تعداد نسخه‏‌ها (14500 نسخه)
· تعداد علوم عقلی (7000 نسخه)
· تعداد غیر علوم عقلی (7500 نسخه)
· تعداد رساله‏‌ها (15000 علوم عقلی و 12000 غیرعلوم عقلی)
· تعداد فهرست شده‏‌ها (9000 رساله)
· تعداد صحافی شده‏‌ها (1000 نسخه)
  • آمار کتب سنگی و سربی
· کل کتاب‏‌ها: 7000 نسخه
· کتب علوم عقلی: 1500 نسخه
5.     اعضای شورای علمی، همکاران و محققان این واحد
  1. محمود سوری (مسئول واحد)
  2. اباصلت جوادی
  3. بهروز همایی
  4. موسی ناظریان‌فر
 
تلفن تماس مستقیم واحد: 32137710-025

تاریخ به‌روزرسانی: 1397/07/07


دیدگاه