1. فلسفه وجودی / اهمیت و ضرورت

از آن روزی که آدمی بر آن شد تا حاصل اندیشه‌ورزی‌های خود را به قید کتابت درآورد و آن را برای آیندگان به یادگار گذارد، «میراث مکتوب» شکل گرفت. میراث مکتوب چنان نقش مهمی در پیشرفت بشر به سوی مدنیت داشته، که گاه خط و نگارش را آفریننده تمدن دانسته‌اند. دراین‌میان، تمدن اسلامی نیز همسو با دیگر تمدن‌ها، از این ابزار بهره‌های بسیار برده است.

اما اهمیت ندادن به نقش میراث خطی مسلمانان در پیشرفت علمی، نگاه عتیقه‌ای به این میراث را غالب کرده و موجب شده به چاپ رساندن این آثار مورد توجه شایسته قرار نگیرد. البته حتی در صورت تحقق این آرزو که همه نسخه‌های خطی نیز چاپ شود، پژوهشگران هیچ‌گاه از مراجعه به نسخه‌های خطی بی‌نیاز نیستند؛ زیرا احتمال چاپ بی‌دقت و غیرعلمی برخی نسخه‌ها، تعدد نسخه‌های یک کتاب و تفاوت‌های آنها با یکدیگر، تصحیف‌هایی که در اثر ناآشنایی کاتبان با نسخه روی داده، و نیز ویژگی‌های برخی نسخه‌ها، مثل حواشی بزرگان بر آثار خود و دیگران، همواره وجود دارد. ازاین‌رو، پیوسته باید در هر کار علمیِ ماندگار، افزون بر نسخه‌های چاپی، به نسخه‌های خطی نیز به‌گونه‌ای ویژه نظر داشت.

مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی که با هدف تدوین دائرة‌المعارف‌هایی در موضوعات علوم عقلی اسلامی تأسیس شده است، می‏بایست برای تدوین مقالاتی جامع و محققانه به گونه‏‌ای که این مقالات بازتاب میراث علمی گذشتگان این علوم باشد، از همه منابع موجود در این موضوعات بهره می‏گرفت. روشن است که چنین رسالتی بدون استفاده جامع از آن میراث، هرگز نمی‏‌تواند تحقق یابد؛ ازاین‌رو، مراجعه به نسخه‌های خطی علوم عقلی اسلامی نیز برای این مجموعه ضروری نمود.

براین‌اساس، از آنجا که منابع مهم و فراوانی از میراث علمی گذشتگان تاکنون به زیور طبع آراسته نشده و به صورت خطی یا سنگی باقی مانده‏‌اند، این مرکز بر ‌آن شد تا در کنار کتابخانه تخصصی کم‌نظیر خود در علوم عقلی، برای شناسایی و تهیه این منابع و غنی‏‌سازی کتابخانه علوم عقلی اسلامی «واحد نسخ خطی» را تشکیل دهد و با جمع‌آوری تصاویر نسخ خطی علوم عقلی به غنای کتابخانه خود بیفزاید و به این منظور در نیمه دوم سال 1388 «واحد نسخ خطی» را با هدف ایجاد بانک نسبتاً جامعی از تصاویر نسخ خطی علوم عقلی اسلامی در کتابخانه تخصصی خود تأسیس کرد.

2. مراحل کار واحد نسخ خطی

واحد نسخ خطی از بدو تأسیس تا کنون توانسته است با شناسایی، تهیه، آماده‌سازی، فهرست‌نویسی، بایگانی تصاویر نسخه‌های علوم عقلی اسلامی و چاپ فهرست‏ها و فهرستواره‏های رساله‏های خطی در قالب کتاب، زمینه مناسبی را برای استفاده پژوهشگران در نگارش مقاله‌های دائرة‌المعارفی آماده سازد که در ادامه به روند و مراحل کار در این واحد می‏پردازیم و توضیحاتی را ارائه می‏کنیم.

• شناسایی

• تهیه تصاویر

• فهرست‏نویسی و ورود اطلاعات به سیمرغ

• ارزیابی فهرست‏ها

• بایگانی نسخه‌ها و نشر فهرست نسخه‏‌های خطی

• فهرست

• فهرستواره

• آمار نسخه‌های خطی

• آمار کتب سنگی و سربی