1. فلسفه وجودی / اهميت و ضرورت

از آن روزي که آدمي بر آن شد تا حاصل انديشه‌ورزي‌هاي خود را به قيد کتابت درآورد و آن را براي آيندگان به يادگار گذارد، «ميراث مکتوب» شکل گرفت. ميراث مکتوب چنان نقش مهمي در پيشرفت بشر به سوي مدنيت داشته، که گاه خط و نگارش را آفريننده تمدن دانسته‌اند. دراين‌ميان، تمدن اسلامي نيز همسو با ديگر تمدن‌ها، از اين ابزار بهره‌هاي بسيار برده است.

اما اهميت ندادن به نقش ميراث خطي مسلمانان در پيشرفت علمي، نگاه عتيقه‌اي به اين ميراث را غالب کرده و موجب شده به چاپ رساندن اين آثار مورد توجه شايسته قرار نگيرد. البته حتي در صورت تحقق اين آرزو که همه نسخه‌هاي خطي نيز چاپ شود، پژوهشگران هيچ‌گاه از مراجعه به نسخه‌هاي خطي بي‌نياز نيستند؛ زيرا احتمال چاپ بي‌دقت و غيرعلمي برخي نسخه‌ها، تعدد نسخه‌هاي يک کتاب و تفاوت‌هاي آنها با يکديگر، تصحيف‌هايي که در اثر ناآشنايي کاتبان با نسخه روي داده، و نيز ويژگي‌هاي برخي نسخه‌ها، مثل حواشي بزرگان بر آثار خود و ديگران، همواره وجود دارد. ازاين‌رو، پيوسته بايد در هر کار علميِ ماندگار، افزون بر نسخه‌هاي چاپي، به نسخه‌هاي خطي نيز به‌گونه‌اي ويژه نظر داشت.

مرکز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي که با هدف تدوين دائرة‌المعارف‌هايي در موضوعات علوم عقلي اسلامي تأسيس شده است، می‏بایست براي تدوين مقالاتي جامع و محققانه به گونه‏‌اي که این مقالات بازتاب ميراث علمي گذشتگان اين علوم باشد، از همه منابع موجود در اين موضوعات بهره می‏گرفت. روشن است که چنین رسالتی بدون استفاده جامع از آن ميراث، هرگز نمي‏‌تواند تحقق یابد؛ ازاين‌رو، مراجعه به نسخه‌هاي خطي علوم عقلي اسلامي نيز براي اين مجموعه ضروري نمود.

براين‌اساس، از آنجا که منابع مهم و فراواني از ميراث علمي گذشتگان تاکنون به زيور طبع آراسته نشده و به صورت خطي يا سنگي باقي مانده‏‌اند، اين مرکز بر ‌آن شد تا در کنار کتابخانه تخصصي کم‌نظير خود در علوم عقلي، براي شناسايي و تهيه اين منابع و غني‏‌سازي کتابخانه علوم عقلي اسلامي «واحد نسخ خطي» را تشکيل دهد و با جمع‌آوري تصاوير نسخ خطي علوم عقلی به غناي کتابخانه خود بيفزايد و به اين منظور در نيمه دوم سال 1388 «واحد نسخ خطي» را با هدف ايجاد بانک نسبتاً جامعي از تصاوير نسخ خطي علوم عقلي اسلامي در کتابخانه تخصصي خود تأسيس کرد.

2. مراحل کار واحد نسخ خطی

واحد نسخ خطی از بدو تأسیس تا کنون توانسته است با شناسايي، تهيه، آماده‌سازي، فهرست‌نويسي، بايگاني تصاوير نسخه‌هاي علوم عقلي اسلامي و چاپ فهرست‏ها و فهرستواره‏های رساله‏های خطی در قالب کتاب، زمینه مناسبی را براي استفاده پژوهشگران در نگارش مقاله‌هاي دائرة‌المعارفي آماده سازد که در ادامه به روند و مراحل کار در این واحد می‏پردازیم و توضیحاتی را ارائه می‏کنیم.

• شناسايي

• تهيه تصاوير

• فهرست‏نويسی و ورود اطلاعات به سيمرغ

• ارزيابی فهرست‏ها

• بايگانی نسخه‌ها و نشر فهرست نسخه‏‌هاي خطي

• فهرست

• فهرستواره

• آمار نسخه‌های خطی

• آمار کتب سنگي و سربي