آشنایی با چکیده نویسی (2)
چكیده‌نویسی منابع مهم علوم عقلی در رشته‌های مختلف، یكی از فعالیت‌های تحقیقی مربوط به هدف اوّل «مركز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی» است كه به‌منظور آسان‌سازی، سرعت‌بخشی و جامع کردن پژوهش‌های علوم عقلی صورت گرفته است.
چكیده و نمایه‌سازی منابع مهم، پیشینه‌ای مشابه در بعضی از مراكز تحقیقاتی رایانه‌ای داشته است، ولی كاری كه در این مركز بر روی منابع علوم عقلی انجام شده است، با كارهای مشابه در مراكز دیگر، به لحاظ شیوه، محتوا و اتقان كار، تفاوت‌هایی اساسی دارد.
كارایی‌های چكیده و نمایه در پژوهش
بی‌تردید، پژوهش دقیق و جامع، بدون آگاهی از میراث گذشتگان و فعالیت‌های علمی دیگران، امكان‌پذیر نیست و آگاهی یافتن از میراث گذشتگان، از طریق مطالعه كامل آثار بزرگان گذشته و حال، مستلزم صرف زمانی بسیار است كه با توجه به گستردگی اطلاعات و تنوع فعالیت‌های علمی اندیشمندان، غیرعملی است.
نیاز به آگاهی كامل از همه میراث گذشتگان در مباحث علمی، در مقاله‌های دائرة‌المعارفی كه عهده‌دار گزارشی كامل از تاریخچه و سیر تحولات و بازتاب همه مطالب اصلی درباره یك موضوع‌اند، نیازی جدی است. از این رو این مركز كه از جمله وظایف و اهداف آن، فراهم آوردن زمینه‌های پژوهش آسان و سریع است، در صدد برآمد برای تأمین این هدف راه‌هایی سریع‌تر و آسان‌تر بیابد.
تفاوت چکیده و نمایه با شیوه‌های مشابه
در گذشته، زمینه‌سازی برای دست‌یابی سریع به محل درج مطالب مورد نظر، از طریق تدوینِ «فهرست‌های مطالب» كه در ابتدای منابع قرار می‌گرفت و نیز از طریق تهیه معجم‌های لفظی؛ مانند معجم‌المفهرس‌های الفاظ، كشف الابیات‌ها و كشف الآیات‌ها انجام می‌شد. این‌گونه معجم‌ها، جست‌وجو از طریق الفاظ موجود در منابع را به‌خوبی فراهم می‌سازند، امّا نمی‌توانند امكان دست‌یابی سریع به محل درج همه مطالب مورد نظر را فراهم آورند؛ زیرا اولاً، به طور معمول مطالب زیادی درباره یك موضوع در منابع وجود دارد كه ذیل واژه و عنوان مربوط به آن موضوع به‌كار نرفته است. افزون بر این، ذیل واژه مربوط به موضوع یك تحقیق، معمولاً مطالب زیادی هست که چه‌بسا تنها، بعضی از آنها در یك پژوهش مورد نیاز باشد. فراوانی اطلاعاتی كه ذیل یك موضوع قرار می‌گیرند، معمولاً محقق را ناچار می‌سازد تا برای دست‌یابی به مطلب مورد نظر خود، متن‌های مربوط به همه آنها را ببیند كه این كار مستلزم زمان زیادی است.
برای رفع این مشكل، در كشف الآیات‌ها و كشف‌الابیات‌ها، بخشی از آیه قرآن كریم یا بخشی از شعر را می‌آورند تا پژوهشگر، از میان آنها، آیه یا شعر مورد نظر خود را انتخاب كند و تنها در پیِ محل درج همان متن باشد، ولی در دیگر موضوع‌ها (در معاجم و نرم‌افزارهایی که تنها جست‌وجوی لفظی از طریق آنها ممكن است) این مشكل همچنان باقی است.
گام بعدی در دست‌یابی به نشانی محل درج مطالب، تهیه «نمایه‌های مفرد»ی است كه ملاك آن، تنها الفاظ به‌كار رفته در منابع نیستند، بلكه این نمایه‌ها، با توجه به محتوای مطالب منابع و اصطلاح‌های رایج و كاربردی، تهیه می‌شوند. این گام، مشكل اول را تا حد زیادی برطرف می‌كند، امّا مشكل دوم، یعنی اندراج نمایه‌های انبوه كه همه آنها هم مورد نیاز یك پژوهش نیستند، همچنان باقی می‌ماند. برای مثال اگر پژوهشگری در دانش کلام در پی دست‌یابی به محل درج «سابقه بحث از معاد جسمانی و روحانی پیش از قرن چهارم» باشد، هرگز نمی‌تواند از طریق معجم‌های لفظی به محل درج مطالب مربوط به موضوع تحقیق پی‌ببرد؛ چون پیش از قرن چهارم، واژه‌های «معاد جسمانی و روحانی» به‌عنوان دو اصطلاح، به معنای فعلی نبوده است، ولی اگر برای متن‌های پیش از قرن چهارم با توجه به محتوای مطالب نمایه‌های مفردی تهیه شده باشند، می‌توان در این نمایه‌ها از واژه‌های «معاد جسمانی و روحانی» بهره برد، امّا همچنان، مشكلی هست و آن اینکه چه‌بسا ذیل این دو اصطلاح، صدها نمایه درج شده باشد كه تنها چند نشانی از آنها، به مطلب مورد نظر محقق مربوط باشد و او بدون مراجعه به متن منابع، نمی‌تواند بفهمد كدام نشانی با موضوع مطلوب وی مرتبط است. از این رو، به‌ناچار باید به همه نشانی‌ها مراجعه كند و متن منابع را بخواند تا به‌دست آورد كه آیا این متن به آنچه او در پی آن است، ارتباط دارد یا خیر؟
بنابراین، نمایه‌های مفرد نیز نمی‌توانند سرعت لازم را برای محقق فراهم آورند، اما با پدید آمدن «نمایه‌های تركیبی» این مشكل تا حد زیادی برطرف شد؛ زیرا در نمایه‌های تركیبی، مثلاً واژه‌های «معاد جسمانی و روحانی» با واژه‌هایی مانند «تاریخچه» تركیب می‌شود و نمایه «تاریخچه بحث از معاد جسمانی و روحانی» ایجاد می‌گردد. این‌گونه تركیب‌ها، دامنه نمایه را بسیار مشخص‌تر و محدودتر می‌كند و با محدود شدن دامنه تحقیق، به یقین سرعت كار، چندین برابر افزایش می‌یابد.
اما در عین حال، چه‌بسا ده‌ها نشانی ذیل نمایه «تاریخچه معاد جسمانی و روحانی» در منابع باشد و پژوهشگر برای اینكه به نشانی‌های خود برسد، باید همه این نشانی‌ها را بیابد و متون آنها را مطالعه كند تا دریابد كه آیا این نشانی‌ها مطلب مورد نظر او را كه تنها «تاریخچه معاد جسمانی و روحانی» است، دربر دارند یا نه؟
روش استفاده از چکیده‌ها
آخرین پیشرفت در ابداع شیوه‌ای نو، برای دست‌یابی سریع به محل درج مطالب و فهم آنها، شیوه‌ای است كه ما از آن بهره برده‌ایم و آن را «چكیده و نمایه» نامیده‌ایم. در این شیوه، نخست چكیده‌هایی از محتوای مطالب متن به شیوه‌ای تعلیمی و گویا تهیه می‌گردد و سپس، برای هر کدام از چكیده‌ها، نمایه‌هایی تركیبی و كاربردی ساخته می‌شود. آن‌گاه هر یك از این نمایه‌ها ذیل كلیدواژه یا كلیدواژه‌هایی قرار می‌گیرند. برای استفاده از این مجموعه، پژوهشگری که در پی مطلبی می‌گردد، چند راه برای دست‌یابی به نشانی محل درج مطلب خود دارد. طبیعی‌ترین، دقیق‌ترین و كوتاه‌ترین راه این است كه برابر حروف الفبا، كلیدی‌ترین واژه خود را جست‌وجو كند تا در ذیل آن، نمایه‌های تركیبی مربوط به آن كلیدواژه را بیابد و از میان آنها، نمایه یا نمایه‌های مورد نظر خود را برگزیند و پس از آن، از طریق آنها چكیده‌های مربوط به نمایه‌های انتخاب شده را ملاحظه كند و با مطالعه آنها، به‌دست آورد كه آیا نشانی مورد نظر، مطلبی مناسب با موضوع تحقیق او را دربر دارد یا خیر؟ در صورتی كه محتوای چكیده، بیانگر ارتباط متن با مطلب مورد نظر او باشد، به سراغ خود متن خواهد رفت و چون چكیده‌ها حالت تعلیمی دارند و از گویایی لازم برخوردارند، محقق می‌تواند به‌سرعت متن را بفهمد و مطلب مورد نظر خود را از آن استخراج كند.
این شیوه، نسبت به معجم‌های لفظی و نمایه‌های مفرد، ده‌ها برابر بر سرعت جست‌وجوی پژوهشگران می‌افزاید. بنابر پژوهشی انجام شده و نیز آمار به‌دست آمده، وجود چكیده‌ها در كنار نمایه‌های تركیبی، نسبت به وجود نمایه تركیبی بدون چكیده، دست‌كم به صورت میانگین، ده‌برابر سرعت كار را، در یافتن مطلب مورد نظر افزایش می‌دهد و اگر جنبه تعلیمی بودن چكیده‌ها و تأثیری كه آنها در سرعت فهم متن می‌گذارند در نظر گیریم، بر این سرعت افزوده خواهد شد.
تنها اشكالی كه ممكن است به ذهن آید این است كه معمولاً پژوهشگران به گزارش دیگران از متون اعتماد نمی‌كنند. بنابراین، چكیده‌های تهیه شده هرگز مورد اعتماد كامل محققان قرار نمی‌گیرند. از این رو، مخاطبان به ناچار باید خود متون را ببینند و مطالب مورد نظر خود را مستقیم از آن به‌دست آورند، امّا همان‌گونه که پیش‌تر نیز اشاره شد، هدف در تهیه چكیده و نمایه‌های تركیبی این است كه محققان بتوانند دقیق‌ترین نشانی را از مطالب مورد نظر خود به‌دست آورند، نه اینكه با استفاده از چكیده‌ها از متون اصلی منابع مستغنی شوند و آنها را به‌كلی رها كنند و بدون چكیده و نمایه تركیبی، به آسانی و با سرعت نمی‌توان محل درج مطالب را به صورت دقیق یافت. صرف نظر كردن از تخلیه كامل متن و به جای آن توجه ویژه به دقت در آدرس‌دهی و محدود كردن دامنه مطالب در چكیده‌ها و تركیبی‌كردن نمایه‌ها، از ویژگی‌های اختصاصی چكیده‌ها و نمایه‌های این مركز است كه در مقایسه با كارهای مشابه در مراكز دیگر بی‌سابقه است.
گفتنی است با توجه به اینكه تدوین چكیده مختصر، گویا و دارای جنبه تعلیمی، به فهم دقیق متن‌های تخصصی و تحلیل روشن از آن نیاز دارد، این مركز، برای تهیه چكیده‌ها تنها، از پژوهشگران فاضل بهره برده است و چكیده‌های تهیه شده آنها نیز توسط پژوهشگران دیگری، با متن‌های اصلی مقایسه شده و اصلاح گردیده‌اند. امّا، به‌هرحال، نمی‌توان گفت پژوهشگران ما، كاربر را از متون اصلی بی‌نیاز کرده‌اند؛ زیرا اولاً از آغاز هم بنا نبوده است كه تمام محتوای متون به صورت كامل در ضمن چكیده‌ها بیان شوند؛ زیرا تخلیه كامل متن‌ها و ذكر همه محتوای آنها در چكیده‌ها، با رعایت اختصار و گویایی چكیده‌ها ناسازگاری عملی دارد؛ ثانیاً در هر صورت، احتمال اختلاف برداشت محقق چكیده‌نویس با كاربران پژوهشگر و حتی احتمال برداشت نادرست محقق چكیده‌نویس، وجود خواهد داشت.
دیدگاه