چكيده‌نويسي منابع مهم علوم عقلي در رشته‌هاي مختلف، يكي از فعاليت‌هاي تحقيقي مربوط به هدف اوّل «مركز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي» است كه به‌منظور آسان‌سازي، سرعت‌بخشي و جامع کردن پژوهش‌هاي علوم عقلي صورت گرفته است.

چكيده و نمايه‌سازی منابع مهم، پيشينه‌اي مشابه در بعضي از مراكز تحقيقاتي رايانه‌اي داشته است، ولي كاري كه در اين مركز بر روي منابع علوم عقلي انجام شده است، با كارهاي مشابه در مراكز ديگر، به لحاظ شيوه، محتوا و اتقان كار، تفاوت‌هايي اساسي دارد.

 

كارايي‌هاي چكيده و نمايه در پژوهش

بي‌ترديد، پژوهش دقيق و جامع، بدون آگاهي از ميراث گذشتگان و فعاليت‌هاي علمي ديگران، امكان‌پذير نيست و آگاهي يافتن از ميراث گذشتگان، از طريق مطالعه كامل آثار بزرگان گذشته و حال، مستلزم صرف زماني بسيار است كه با توجه به گستردگي اطلاعات و تنوع فعاليت‌هاي علمي انديشمندان، غيرعملي است.

نياز به آگاهي كامل از همه ميراث گذشتگان در مباحث علمي، در مقاله‌هاي دائرة‌المعارفي كه عهده‌دار گزارشي كامل از تاريخچه و سير تحولات و بازتاب همه مطالب اصلي درباره يك موضوع‌اند، نيازي جدي است. از اين رو اين مركز كه از جمله وظايف و اهداف آن، فراهم آوردن زمينه‌هاي پژوهش آسان و سريع است، در صدد برآمد براي تأمين اين هدف راه‌هايي سريع‌تر و آسان‌تر بيابد.

 

تفاوت چکيده و نمايه با شيوه‌هاي مشابه

در گذشته، زمينه‌سازي براي دست‌يابي سريع به محل درج مطالب مورد نظر، از طريق تدوينِ «فهرست‌هاي مطالب» كه در ابتداي منابع قرار مي‌گرفت و نيز از طريق تهيه معجم‌هاي لفظي؛ مانند معجم‌المفهرس‌هاي الفاظ، كشف الابيات‌ها و كشف الآيات‌ها انجام مي‌شد. اين‌گونه معجم‌ها، جست‌وجو از طريق الفاظ موجود در منابع را به‌خوبي فراهم مي‌سازند، امّا نمي‌توانند امكان دست‌يابي سريع به محل درج همه مطالب مورد نظر را فراهم آورند؛ زيرا اولاً، به طور معمول مطالب زيادي درباره يك موضوع در منابع وجود دارد كه ذيل واژه و عنوان مربوط به آن موضوع به‌كار نرفته است. افزون بر اين، ذيل واژه مربوط به موضوع يك تحقيق، معمولاً مطالب زيادي هست که چه‌بسا تنها، بعضي از آنها در يك پژوهش مورد نياز باشد. فراواني اطلاعاتي كه ذيل يك موضوع قرار مي‌گيرند، معمولاً محقق را ناچار مي‌سازد تا براي دست‌يابي به مطلب مورد نظر خود، متن‌هاي مربوط به همه آنها را ببيند كه اين كار مستلزم زمان زيادي است.

براي رفع اين مشكل، در كشف الآيات‌ها و كشف‌الابيات‌ها، بخشي از آيه قرآن كريم يا بخشي از شعر را مي‌آورند تا پژوهشگر، از ميان آنها، آيه يا شعر مورد نظر خود را انتخاب كند و تنها در پيِ محل درج همان متن باشد، ولي در ديگر موضوع‌ها (در معاجم و نرم‌افزارهايي که تنها جست‌وجوي لفظي از طريق آنها ممكن است) اين مشكل همچنان باقي است.

گام بعدي در دست‌يابي به نشاني محل درج مطالب، تهيه «نمايه‌هاي مفرد»ي است كه ملاك آن، تنها الفاظ به‌كار رفته در منابع نيستند، بلكه اين نمايه‌ها، با توجه به محتواي مطالب منابع و اصطلاح‌هاي رايج و كاربردي، تهيه مي‌شوند. اين گام، مشكل اول را تا حد زيادي برطرف مي‌كند، امّا مشكل دوم، يعني اندراج نمايه‌هاي انبوه كه همه آنها هم مورد نياز يك پژوهش نيستند، همچنان باقي مي‌ماند. براي مثال اگر پژوهشگري در دانش کلام در پي دست‌يابي به محل درج «سابقه بحث از معاد جسماني و روحاني پيش از قرن چهارم» باشد، هرگز نمي‌تواند از طريق معجم‌هاي لفظي به محل درج مطالب مربوط به موضوع تحقيق پي‌ببرد؛ چون پيش از قرن چهارم، واژه‌هاي «معاد جسماني و روحاني» به‌عنوان دو اصطلاح، به معناي فعلي نبوده است، ولي اگر براي متن‌هاي پيش از قرن چهارم با توجه به محتواي مطالب نمايه‌هاي مفردي تهيه شده باشند، مي‌توان در اين نمايه‌ها از واژه‌هاي «معاد جسماني و روحاني» بهره برد، امّا همچنان، مشكلي هست و آن اينکه چه‌بسا ذيل اين دو اصطلاح، صدها نمايه درج شده باشد كه تنها چند نشاني از آنها، به مطلب مورد نظر محقق مربوط باشد و او بدون مراجعه به متن منابع، نمي‌تواند بفهمد كدام نشاني با موضوع مطلوب وي مرتبط است. از اين رو، به‌ناچار بايد به همه نشاني‌ها مراجعه كند و متن منابع را بخواند تا به‌دست آورد كه آيا اين متن به آنچه او در پي آن است، ارتباط دارد يا خير؟

بنابراين، نمايه‌هاي مفرد نيز نمي‌توانند سرعت لازم را براي محقق فراهم آورند، اما با پديد آمدن «نمايه‌هاي تركيبي» اين مشكل تا حد زيادي برطرف شد؛ زيرا در نمايه‌هاي تركيبي، مثلاً واژه‌هاي «معاد جسماني و روحاني» با واژه‌هايي مانند «تاريخچه» تركيب مي‌شود و نمايه «تاريخچه بحث از معاد جسماني و روحاني» ايجاد مي‌گردد. اين‌گونه تركيب‌ها، دامنه نمايه را بسيار مشخص‌تر و محدودتر مي‌كند و با محدود شدن دامنه تحقيق، به يقين سرعت كار، چندين برابر افزايش مي‌يابد.

اما در عين حال، چه‌بسا ده‌ها نشاني ذيل نمايه «تاريخچه معاد جسماني و روحاني» در منابع باشد و پژوهشگر براي اينكه به نشاني‌هاي خود برسد، بايد همه اين نشاني‌ها را بيابد و متون آنها را مطالعه كند تا دريابد كه آيا اين نشاني‌ها مطلب مورد نظر او را كه تنها «تاريخچه معاد جسماني و روحاني» است، دربر دارند يا نه؟

 

روش استفاده از چکيده‌ها

آخرين پيشرفت در ابداع شيوه‌اي نو، براي دست‌يابي سريع به محل درج مطالب و فهم آنها، شيوه‌اي است كه ما از آن بهره برده‌ايم و آن را «چكيده و نمايه» ناميده‌ايم. در اين شيوه، نخست چكيده‌هايي از محتواي مطالب متن به شيوه‌اي تعليمي و گويا تهيه مي‌گردد و سپس، براي هر کدام از چكيده‌ها، نمايه‌هايي تركيبي و كاربردي ساخته مي‌شود. آن‌گاه هر يك از اين نمايه‌ها ذيل كليدواژه يا كليدواژه‌هايي قرار مي‌گيرند. براي استفاده از اين مجموعه، پژوهشگري که در پي مطلبي مي‌گردد، چند راه براي دست‌يابي به نشاني محل درج مطلب خود دارد. طبيعي‌ترين، دقيق‌ترين و كوتاه‌ترين راه اين است كه برابر حروف الفبا، كليدي‌ترين واژه خود را جست‌وجو كند تا در ذيل آن، نمايه‌هاي تركيبي مربوط به آن كليدواژه را بيابد و از ميان آنها، نمايه يا نمايه‌هاي مورد نظر خود را برگزيند و پس از آن، از طريق آنها چكيده‌هاي مربوط به نمايه‌هاي انتخاب شده را ملاحظه كند و با مطالعه آنها، به‌دست آورد كه آيا نشاني مورد نظر، مطلبي مناسب با موضوع تحقيق او را دربر دارد يا خير؟ در صورتي كه محتواي چكيده، بيانگر ارتباط متن با مطلب مورد نظر او باشد، به سراغ خود متن خواهد رفت و چون چكيده‌ها حالت تعليمي دارند و از گويايي لازم برخوردارند، محقق مي‌تواند به‌سرعت متن را بفهمد و مطلب مورد نظر خود را از آن استخراج كند.

اين شيوه، نسبت به معجم‌هاي لفظي و نمايه‌هاي مفرد، ده‌ها برابر بر سرعت جست‌وجوي پژوهشگران مي‌افزايد. بنابر پژوهشي انجام شده و نيز آمار به‌دست آمده، وجود چكيده‌ها در كنار نمايه‌هاي تركيبي، نسبت به وجود نمايه تركيبي بدون چكيده، دست‌كم به صورت ميانگين، ده‌برابر سرعت كار را، در يافتن مطلب مورد نظر افزايش مي‌دهد و اگر جنبه تعليمي بودن چكيده‌ها و تأثيري كه آنها در سرعت فهم متن مي‌گذارند در نظر گيريم، بر اين سرعت افزوده خواهد شد.

تنها اشكالي كه ممكن است به ذهن آيد اين است كه معمولاً پژوهشگران به گزارش ديگران از متون اعتماد نمي‌كنند. بنابراين، چكيده‌هاي تهيه شده هرگز مورد اعتماد كامل محققان قرار نمي‌گيرند. از اين رو، مخاطبان به ناچار بايد خود متون را ببينند و مطالب مورد نظر خود را مستقيم از آن به‌دست آورند، امّا همان‌گونه که پيش‌تر نيز اشاره شد، هدف در تهيه چكيده و نمايه‌هاي تركيبي اين است كه محققان بتوانند دقيق‌ترين نشاني را از مطالب مورد نظر خود به‌دست آورند، نه اينكه با استفاده از چكيده‌ها از متون اصلي منابع مستغني شوند و آنها را به‌كلي رها كنند و بدون چكيده و نمايه تركيبي، به آساني و با سرعت نمي‌توان محل درج مطالب را به صورت دقيق يافت. صرف نظر كردن از تخليه كامل متن و به جاي آن توجه ويژه به دقت در آدرس‌دهي و محدود كردن دامنه مطالب در چكيده‌ها و تركيبي‌كردن نمايه‌ها، از ويژگي‌هاي اختصاصي چكيده‌ها و نمايه‌هاي اين مركز است كه در مقايسه با كارهاي مشابه در مراكز ديگر بي‌سابقه است.

گفتني است با توجه به اينكه تدوين چكيده مختصر، گويا و داراي جنبه تعليمي، به فهم دقيق متن‌هاي تخصصي و تحليل روشن از آن نياز دارد، اين مركز، براي تهيه چكيده‌ها تنها، از پژوهشگران فاضل بهره برده است و چكيده‌هاي تهيه شده آنها نيز توسط پژوهشگران ديگري، با متن‌هاي اصلي مقايسه شده و اصلاح گرديده‌اند. امّا، به‌هرحال، نمي‌توان گفت پژوهشگران ما، كاربر را از متون اصلي بي‌نياز کرده‌اند؛ زيرا اولاً از آغاز هم بنا نبوده است كه تمام محتواي متون به صورت كامل در ضمن چكيده‌ها بيان شوند؛ زيرا تخليه كامل متن‌ها و ذكر همه محتواي آنها در چكيده‌ها، با رعايت اختصار و گويايي چكيده‌ها ناسازگاري عملي دارد؛ ثانياً در هر صورت، احتمال اختلاف برداشت محقق چكيده‌نويس با كاربران پژوهشگر و حتي احتمال برداشت نادرست محقق چكيده‌نويس، وجود خواهد داشت.