نشست علمی «گروه فلسفه اخلاق» مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی وابسته به مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی _^ره با موضوع «معرفی کتاب و نرم‌افزار اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق» در روز چهارشنبه 1398/9/20 با حضور ناظر علمی اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق (جناب حجت‌الاسلام و المسلمین آقای دکتر مجتبی مصباح) و چند تن از کارشناسان این رشته علمی در مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد.

مباحث مطرح شده در این جلسه که توسط جناب حجت‌الاسلام و المسلمین حسین احمدی (مسئول واحد اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق مركز دائرة‌المعارف) ارائه شده است به شرح زیر است:

كتاب اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق (به همراه لوح فشرده) که به همت مرکز پژوهشی دائره‌المعارف علوم عقلی اسلامی وابسته به مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی _^ره منتشر شده است، شامل حدود 1375 اصطلاح فلسفه اخلاق به همراه تعاریف و مستندات آنهاست. این اصطلاحات از حدود 150 منبع استخراج شده و در دوازده رده قرار گرفته‌اند. منظور از رده،  اصطلاحی است که کلی‌ترین مباحث و بخش‌های اصلی و مهم یک علم را نشان می‌دهد و  مباحث و اصطلاحات زیادی از این علم را دربرمی‌گیرد؛ به‌طوری‌که همه اصطلاحات آن علم، ذیل این رده‌ها قرار می‌گیرند. با این توضیح، رده‌هایی که در اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق مصوب  شده‌اند عبات‌اند از: فلسفه اخلاق (عام)، فیلسوف اخلاق، قلمرو اخلاق، معناشناسی اخلاق، هستی‌شناسی اخلاق، معرفت‌شناسی اخلاق، منطق اخلاق، نظریه اخلاقی (هنجاری)، ارزش اخلاقی (اعم از الزام اخلاقی)، اطلاق و نسبیت اخلاقی، توجیه اخلاقی، رویکردهای اخلاقی.

بخش اول: مربوط به تعاریف و مستندات اصطلاحات است. در این بخش تلاش می‌شود برای همه اصطلاحات مصوب، تعاریف و یا حداقل مستندی از منابع معتبر و مصوب فلسفه اخلاق ارائه شود. انتخاب تعداد تعاریف و مستندات نیز براساس درجه‌بندی اصطلاحات صورت گرفته است. کلیه اصطلاحات در سه سطح، درجه‌بندی شده و برای اصطلاحات درجه اول حداکثر تا 10 تعریف،  برای اصطلاحات درجه دو حداکثر تا 6 تعریف و بر ای اصطلاحات درجه 3 حداکثر تا 4 تعریف ذکر شده است. بخش تعاریف و مستندات، یکی  از بخش‌های مهم اصطلاح‌نامه است که می‌تواند در تبیین مفهوم اصطلاحات فلسفه اخلاق اسلامی مورد استفاده پژوهشگران قرار بگیرد.

بخش دوم: اصطلاح‌نامه از روابط اصطلاحات موجود در اصطلاح‌نامه تشکیل شده است. در این  بخش، ذیل هریک از اصطلاحات، رابطه آن با برخی از اصطلاحات مرتبط مشخص می‌گردد. این روابط شامل اعم، اخص، مرجح، نامرجح و وابسته می‌شود. اعم اصطلاحی است که اصطلاح مورد نظر ما از زیرمجموعه‌های آن به شمار می‌آورد و به عبارت ساده‌تر، منظور از اعم همان مقسم است. اصطلاح اخص در مقابل اصطلاح اعم قرار دارد و مصادیق آن ذیل اصطلاح اعم قرار می‌گیرند و معمولاً تقسیمات مربوط به اعم است. مراد از اصطلاح مرجح، اصطلاحی است که کاربرد آن، بر واژه‌های دیگر هم‌معنا با آن ترجیح دارد. دربرابر اصطلاح مرجح، اصطلاحات نامرجح هستند که مراد از آنها مترادف‌هایی هستند که نسبت به اصطلاح مرجح خود، کاربرد یا اهمیت کمتری دارند. آخرین رابطه‌ای که ممکن است در میان اصطلاحات باشد، رابطه وابستگی است. هدف از بیان وابسته‌ها در اصطلاح‌نامه این است که برای دو واژه‌ای که ارتباط مرجح و نامرجح و ارتباط اعم و اخص ندارند اما ارتباط دیگری بین آنها برقرار است، این ارتباط به‌گونه‌ای در نظام اصطلاح‌نامه نشان داده شود. درهرصورت، بخش دوم نیز از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و حتی مهم‌ترین بخش اصطلاح‌نامه است که توسط اساتید برجسته فلسفه اخلاق و در جلسات متعدد علمی تعیین شده است.

بخش سوم: نمودار درختی اصطلاحات مندرج در متن اصطلاح‌نامه است. نمایش درختی اصطلاح‌نامه، بهترین شیوه نمایش ساختار کامل یک علم است و به‌روشنی روابط اصطلاحات را در یك نگاه نشان می‌دهد. این امر به محقق کمک می‌کند جایگاه هر اصطلاحی را در نظام کلی آن مشاهده کرده و در تحقیقات خود با تصویر روشنی از آن اصطلاح به تبیین و بررسی آن بپردازد.

1.  جامعیت نسبی داشتن (از حیث اصطلاحات و منابع)؛

2.  دقت بالا (بررسی در شورای علمی، توسط ناظر علمی و ارزیابی نهایی)؛

3.  چینش تاریخی توضیحات و تعاریف؛

4.  ترسیم نمودار درختی؛

5.  معادل انگلیسی اصطلاحات مرجح غربی؛

6.  مستند و منبع اصطلاح؛

7.  تبیین، توضیح و گاه تعریف اصطلاحات؛

8.  ایجاد ارتباط میان تعاریف و تصاویر کتب و منابع در نرم‌افزار؛

9.  به کارگیری واژه‌های اصلی به جای علائم اختصاری.

 

باید یادآور شد که منابع اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق منحصر به منابع اسلامی نبوده و به دلایلی از منابع غربی نیز در آن استفاده شده است. یکی از دلایل مهم این است که خاستگاه برخی از اصطلاحات فلسفه اخلاق، منابع غربی است؛ برای نمونه، در فلسفه اخلاق کلاسیک، فیلسوفان مسلمان برخی از اصطلاحات را به اقتباس از فیلسوفان یونان باستان وارد فلسفه اخلاق اسلامی کرده‌اند. همچنین در فلسفه اخلاق معاصر، به‌منظور فهم و نقد فلسفه اخلاق مدرن، برخی از اصطلاحات فلسفه اخلاق غرب مورد توجه قرار گرفته و در منابع فلسفه اخلاق اسلامی درباره آنها بحث شده است. افزون‌براین، تقریب اصطلاحات فلسفه اخلاق غرب با فلسفه اخلاق  اسلامی در اصطلاح‌نامه، نسبت فلسفه اخلاق مسلمانان با غربی‌ها را کاملاً روشن می‌کند و برخی تمایزهای مفهومی در دو نوع فلسفه اخلاق را آشکار می‌سازد. همچنین وارد کردن اصطلاحات فلسفه اخلاق برگرفته از آثار مسلمانان، در نمودار مشترک فلسفه اخلاق اسلامی با غرب، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های عقلی مسلمانان را برای پرداختن به مسائل موجود فلسفه اخلاق جهان کاملاً روشن می‌سازد. مجموعه این موارد ما را بر آن داشت تا در تدوین اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق از منابع فلسفه اخلاق غرب نیز استفاده کنیم.

با توجه به اینکه اصطلاحات به نسخه‌های خاصی از منابع ارجاع شده‌اند و ممکن است این نسخه‌ها در دسترس همگان نباشند و یا با گذشت زمان این نسخه‌ها در بازار کتاب یافت نشوند، لوح فشرده‌ای که در بردارنده تصویری از منابع اصطلاح‌نامه است، به همراه کتاب اصطلاح‌نامه و همچنین به صورت مستقل در اختیار استفاده‌کنندگان قرار می‌گیرد. در این لوح، افزون بر امکان دیدن تصویر منابع، امكان جست‌وجو در فهرست مطالب آنها نیز وجود دارد.

گفتنی است که در پایان این نشست، جناب حجت الاسلام والمسلمین محمد کریمی (قائم مقام محترم مرکز) به معرفی ویژگی‌های فنی و نرم‌افزاری لوح فشرده اصطلاح نامه فلسفه اخلاق پرداختند.