در حوزه‌ دانش‌های مختلف، با گزاره‌هایی روبه رو هستیم. ما براساس معرفت‌شناسی خود درباره این گزاره‌ها، قضاوت‌هایی داریم؛ مثلا می‌گوییم: «قضیه خدا موجود است صادق است و نقیض آن کاذب است»؛ در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که شما بر اساس چه معیاری دسته‌ای از قضایا را صادق و دسته‌ای دیگر را کاذب دانستید. اینجاست که بحث از مسأله معیار ـ یعنی معیار صدق و کذب ـ مطرح می‌شود. پس مسائلی مانند تعریف معرفت، انواع معرفت و ارزشیابی آنها، امکان معرفت، منابع معرفت، تعریف صدق، حامل صدق، معیار صدق، تقسیم علم به حصولی و حضوری، و... وجود دارند که معرفت‌شناسی متکفل بحث از آنها شده است. این تعریف به مسأله است، یعنی می‌توان گفت: معرفت‌شناسی دانشی است که درباره این مسائل بحث می‌کند.

مرکز پژوهشی دایرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی فعالیت خود را در چهار رشته فلسفه، منطق، کلام و عرفان آغاز کرد و در ادامه‌ برخی از زیرشاخه‌های این علوم مانند برخی از فلسفه‌های مضاف و معرفت‌شناسی نیز جزء برنامه پژوهشی مرکز قرار گرفتند.

واحد معرفت‌شناسی از سال 1385 فعالیت خود را آغاز کرد وهدف نهایی این واحد نیز تدوین دایرة‌المعارف معرفت‌شناسی است.

در این واحد مانند سایر واحدهای مرکز، ابتدا منابع این رشته توسط شورای علمی واحد ـ که متشکل از مبرزترین اساتید این رشته است ـ مشخص و درجه‌بندی شد و منابع درجه اول مورد اصطلاح‌یابی قرار گرفت؛ به این صورت که کتاب‌ها با دقت مطالعه می‌شد و اصطلاحات به همراه تعاریف با مستنداتش استخراج شده و در رایانه وارد می‌شد. در ادامه در جلسات شورای علمی آن اصطلاحات بررسی و اصطلاحات مصوب و رابطه آنها با یکدیگر مشخص می‌شد که در نتیجه جایگاه هر اصطلاح در نظام اصطلاح‌نامه‌ای آن رشته نیز معین می‌گردید. اعم و اخص آن چیست، مترادفاتش کدامند و کدام اصطلاح مرجح است و کدام غیر مرجح و از این قبیل موارد. با این کار نمودار علم معرفت‌شناسی هم شکل گرفت که در نگارش مقاله برای نویسندگان بسیار مفید است؛ چرا که یک دید کلی نسبت به اصطلاحات برای محققان ایجاد می‌کند و جایگاه هر اصطلاح را در کل نظام علم روشن می‌سازد.

 

در مجموع این بازنگری بیش از دو سال طول کشید اما نتیجه کار بسیار رضایت‌بخش بود و ویراست دوم آن در اواخر 1397 رونمایی شد.

یادآور می‌شوم که نرم‌افزار اصطلاح‌نامه معرفت‌شناسی نیز هم‌زمان با کتاب منتشر شد که شامل نمودار درختی حدود 1800 اصطلاح، تعاریف و مستندات اصطلاحات با امکان انواع جستجو در اصطلاحات، تعاریف و فهرست مطالب منابع و قابلیت دستیابی به روابط اصطلاح‌نامه‌ای هر اصطلاح و امکان ارتباط میان اصطلاحات، تعاریف، ارجاعات و متن منابع و... می‌باشد.

ناگفته نماند که اخیرا کتاب‌های وزینی در زمینه معرفت‌شناسی منتشر شده که اصطلاح‌یابی نشده که ان شاء الله در آینده اصطلاح‌یابی و به کتاب اصطلاح‌نامه معرفت‌شناسی افزوده می‌گردد.

مدخل‌شناسی تمامی اصطلاحات نیز در شورای علمی واحد انجام شده و علاوه بر تعیین مدخل‌های اصلی، مدخل‌های ضمنی و نمایه هر مدخل اصلی هم مشخص شده است. در مورد پرونده‌‌ علمی مدخل‌ها نیز مقرر شده که هنگام تدوین مقالات و توسط نویسندگان مقالات تشکیل شود.

متأسفانه به‌دلیل مسائل مالی که مرکز با آن روبروست، کار مقاله‌نویسی در واحد معرفت‌شناسی آغاز نشده است. البته پیگیری‌هایی از جانب استاد حسین‌زاده ـ که مدیر علمی واحد می‌باشند ـ و سایر مسئولین صورت گرفته که امیدواریم با برطرف شدن مشکلات، روند پیشرفت تا هدف نهایی را شاهد باشیم.