مصاحبه با حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر مجتبی مصباح پیرامون اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق
مصاحبه با حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر مجتبی مصباح عضو هیأت علمی و دانشیار مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)
اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق، یکی از آثار تولید شده در مرکز دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی وابسته به مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) است. این مرکز پژوهشی در راستای فراهم آوردن زمینه تدوین دائرةالمعارف فلسفه اخلاق اسلامی، روشن ساختن ساختار اصطلاحات آن و تعیین جایگاه هریک از اصطلاحات، به تدوین و عرضه اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق پرداخته است. در این اثر، اصطلاحات فلسفه اخلاق در قالب رده‌های کلی این رشته ساماندهی و روابط نموداری اصطلاحات (اعم و اخص، مرجح و نامرجح و اصطلاحات وابسته) و مشترکات لفظی شناسایی و معرفی شده است. به مناسبت رونمایی اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق در بیست و دوم آذر 1397، گروه فلسفه اخلاق دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی، مصاحبه‌ای با دکتر مجتبی مصباح، دانشیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و عضو شورای علمی و ناظر اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق به شرح ذیل ترتیب داده است.
دائرةالمعارف: فلسفه اخلاق چیست، اهمیت و جایگاه آن را در میان علوم انسانی اسلامی چگونه ارزیابی می‌کنید؟
دکتر مجتبی مصباح: فلسفه اخلاق از فلسفه‌های مضاف است که درباره مبادی تصوری و تصدیقی اخلاق بحث می‌کند. برخی مباحث آن عبارت‌اند از: خوب و بد به چه معناست؟ باید و نباید یعنی چه؟ معیار ارزش اخلاقی چیست؟ آیا ارزش‌های اخلاقی واقعی هستند یا نه؟ آیا گزاره‌های اخلاقی مطلق هستند یا نسبی؟ ارتباط گزاره‌های اخلاقی با دیگر گزاره‌ها به لحاظ منطقی چگونه است؟
اما پاسخ اینکه «فلسفه اخلاق در میان علوم انسانی چه جایگاهی دارد؟» آن است که بخشی از علوم انسانی جنبه دستوری و توصیه‌ای دارد؛ یعنی درباره این است که ما در عرصه‌های مختلف زندگی انسانی و اجتماعی چگونه باید عمل کنیم. طبعاً این باید و نبایدهای مطرح در علوم انسانی، نیازمند یکسری مسائل مبنایی است؛ یعنی این باید و نبایدها برخاسته از یکسری مبانی شکل می‌گیرد که عموماً در فلسفه اخلاق بررسی می‌شود. بنابراین، فلسفه اخلاق به حل بخش دستوری و توصیه‌ای علوم انسانی کمک شایانی می‌کند و از این نظر برای علوم انسانیِ مورد قبول، مبناسازی می‌نماید. بر این اساس، برای تحول در علوم انسانی و اسلامی‌سازی علوم، به مبانی فلسفه اخلاقی نیاز داریم.
دائرةالمعارف: نقش فلسفه اخلاق در فرایند تحقق تمدن نوین اسلامی و الگوی پیشرفت پنجاه ساله کشور که مورد تأکید مقام معظم رهبری است و بهتازگی همه فرهیختگان حوزه و دانشگاه را موظف به تأمل درباره آن و ارتقای آن کرده‌اند، چیست؟
دکتر مجتبی مصباح: : یکی از مبانی این سند، مبانی ارزش‌شناختی است، که به همین مبانی فلسفه اخلاقی اشاره شده است. افزون بر این مبانی، در بخش آرمان‌ها نیز به ارزش‌های بنیادین اشاره و برخی نام برده شده است. در بخش تدابیر این سند نیزکه راهکارهایی ارائه شده، دست‌کم در یکچهارم تدابیر پیشنهادی، به ارزش‌های اسلامی اشاره شده است که طبعاً مبنای اینها مباحث فلسفه اخلاقی است و مباحث فلسفه اخلاقی برای ابهام‌زدایی از مفاهیمی که در اینها به کار رفته، مفید خواهد بود؛ البته پیشنهاد مفاهیم و ارزش‌های بیشتر و دقیق‌تر می‌تواند بر غنای این سند بیفزاید.
دائرةالمعارف: نقش و جایگاه اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق در توسعه این دانش و در پژوهش‌های مربوط به این رشته علمی چیست؟
دکتر مجتبی مصباح: اصطلاح‌نامه به یک معنا، زبان مشترک اهالی و صاحب‌نظران یک علم است. پس همانطورکه زبان، نقش تفاهم را میان اهالی یک منطقه ایفا می‌کند، یعنی سبب می‌شود افراد مختلف زمانی که با یکدیگر صحبت می‌کنند، حرف یکدیگر را بفهمند، از آنجا که علوم بر اصطلاحات خاص مبتنی است، اگر آن اصطلاحات خاص را نداشته باشیم، آن هم‌زبانی حاصل نمی‌شود؛ یعنی گویا هرکس دارد به زبان خاص خودش صحبت می‌کند. تفکیک و فهم نظریات رقیب، وجه تمایزشان از هم، دقت در بیان و جلوگیری از مغالطات مشترک لفظی، دلایل نیاز به اصطلاح‌نامه در هر علم است. در واقع اصطلاح‌نامه کمک بسیاری به صاحب‌نظران یک علم می‌کند که بدانند چه می‌گویند، دیدگاه رقیب را درست متوجه شوند، آن را درست ارزیابی و نقد کنند، و درست وجه اختلاف نظرشان را با افراد دیگر تبیین نمایند. فکر می‌کنم اصطلاح‌نامه کمک بزرگی برای پیشبرد هر شاخه و هر رشته علمی است.
دائرةالمعارف: اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق چه نقشی در تدوین دائرةالمعارف فلسفه اخلاق اسلامی می‌تواند داشته باشد؟
دکتر مجتبی مصباح: مقالات دائرةالمعارف استانداردهای خاصی دارد. برای مثال، زمانی که راجع به یک موضوع پژوهشی، کتاب یا رساله علمی نوشته می‌شود، در آن کتاب یا رساله می‌توان خیلی مفصل راجع به آن مطلب صحبت کرد و اگر واژه یا عبارتی ابهام دارد، می‌توان با عبارت‌پردازی‌های مختلف مقصود خود را بیان کرد؛ اما یکی از ویژگی‌های مقالات دائرةالمعارفی مختصر بودن آن است؛ یعنی باید در عین اختصار، جوانب مختلف آن موضوع علمی و پژوهشی را بررسی و در عین حال دقیق تبیین کرد. اگر قرار باشد دقت، فدای اختصار مطلب شود، مطلب آسیب می‌بیند. راهش این است که از واژگانی کاملاً دقیق، تعریف‌شده و مورد قبول برای اهالی فن استفاده کنیم. اینجاست که نقش اصطلاح‌نامه برای آنانی که می‌خواهند مقالات علمی ـ پژوهشی و دائرةالمعارفی بنویسند، خیلی روشن می‌شود؛ یعنی باید از حداقل واژگان استفاده کنند و مطلب را برسانند. اصطلاح‌ها همین کار را می‌کنند؛ یعنی به جای آنکه محقق، مطلب را به زبان عامیانه توضیح زیاد بدهد، برای مجموعه‌ای از مطالب و محتوا، اصطلاح خاص وضع می‌کنند؛ اما این اصطلاح باید در عرف آن علم شناخته شده باشد. اینکه ما از چه واژگانی در تفصیل، تبیین و پردازش مطلب استفاده کنیم، برای مقالات بهخصوص دائرةالمعارف خیلی مهم است. اصطلاحات یکی از راه‌های فشرده‌سازی مطالب عمیق علمی است؛ یعنی در واقع، مجموعه مطلبی که در جای خاصی قبلاً توضیح داده شده، در قالب یک اصطلاح فشرده می‌شود و از آن می‌توان درتوصیف و تبیین نظریه‌ها استفاده کرد، بدون اینکه حجم مقاله زیاد باشد؛ یعنی مقاله دائرةالمعارفی با وجود اصطلاح‌نامه می‌تواند خیلی دقیق و مختصر نوشته شود.
دائرةالمعارف: از دیدگاه حضرتعالی، نقاط قوت و ضعف اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق چیست؟
دکتر مجتبی مصباح: این اصطلاح‌نامه شامل حدود 1500 اصطلاح است که از حدود 150 منبع و از میان حدود 23 هزار اصطلاح استخراج گردیده، تک تک این اصطلاحات در شورای علمی مرکز دایرةالمعارف بحث، بررسی و انتخاب شده است. از میان اصطلاحات مترادف، اصطلاح مشهورتر و معروف‌تر به
عنوان مرجح انتخاب شده و به دیگر اصطلاحات مترادف که کمتر کاربرد دارند، به عنوان نامرجح ارجاع داده شده است. اصطلاحات مرتبط نیز توضیح داده شده و به ارتباط منطقی اصطلاحات هم توجه گردیده است.
در این اصطلاح‌نامه به اصطلاحات اعم، اخص و وابسته نیز اشاره شده و این اصطلاحات در نموداری درختی ترسیم شدهاند. این ویژگی‌ها برای محقق مهم است تا اینکه تنها تکواژهای را بداند و بخواهد درباره آن تحقیق کند. معمولاً اصطلاح‌نامه‌های دیگر، تنها به اصطلاح اشاره می‌کنند، نه اصطلاحات معادل یا مرتبط یا عام و خاص آن. اصلاً نمودار درختی آن را ترسیم نمی‌کنند تا ارتباط منطقی اصطلاحات تعیین شود و
اگر بخواهند به اصطلاحات نزدیک به آن اشاره کنند، در مقاله دائرةالمعارف به آن می‌پردازند، نه در اصطلاح‌نامه.از آنجا که قرار بود این اصطلاح‌نامه برای فلسفه اخلاق اسلامی تدوین شود، باید تنها به اصطلاحات فلسفه اخلاق اسلامی اشاره می‌کرد، اما با توجه به اینکه اندیشمندان اسلامی، بهویژه در فلسفه‌های مضاف، با فلسفه‌های رقیب تبادل علمی و فرهنگی دارند و حتی در منابع اسلامی، دیدگاه‌های رقیب نقل، توصیف، تبیین، نقد و ارزیابی می‌شود، محققان، هم باید با اصطلاحات غربی آشنا باشند و هم مصطلحات فلسفه اخلاق اسلامی را که واضعش مسلمانان بوده‌اند، بدانند. پس یکی دیگر از ویژگی‌های این اصطلاح‌نامه، جامعیت آن است که اصطلاحات فلسفه اخلاق اسلامی و غربی را دربرمی‌گیرد.ویژگی دیگر اینکه، زمانی که در منابع اسلامی می‌خواهیم مطلبی را بیابیم، به طور سنتی باید آن را در علوم دیگر جستوجو کنیم؛ چون فلسفه اخلاق با این نام یکی از علوم نوپدید ـ و در حوزه فلسفی ما به طور مجزّا ـ است. کتاب‌های کلامی، اصول فقهی و اخلاقی، مطالبی درباره فلسفه اخلاق گفته‌اند که در تدوین این اصطلاح‌نامه از آن منابع استفاده و از آنها در منابع نام برده شده است، در حالی که در کتابخانه‌ها در رده کتب فلسفه اخلاق رده‌بندی و شناخته نمی‌شوند.
دائرةالمعارف: چه فعالیت‌های بنیادی و مبنایی دیگری در زمینه فلسفه اخلاق و نگارش دائرةالمعارف فلسفه اخلاق لازم است صورت گیرد؟
دکتر مجتبی مصباح: طبعاً دائرةالمعارف‌ها بر مبنای پژوهش‌های انجامشده نگارش می‌شوند.مقاله‌نویس دائرةالمعارف به دنبال منابع مدخل می‌رود و مطالبی را درباره آن گردآوری، تلخیص، تنظیم و دسته‌بندی می‌کند و مقاله خود را به آن روشی که برای مقالات دائرةالمعارفی مشخص کرده‌اند، مینویسد؛ یعنی پیش‌زمینه پژوهشی آن، منابع، مقالات و کتاب‌هایی است که در آن زمینه نگاشته شده است. پس هرچه آن تحقیقات غنی‌تر باشد، مقاله‌اش پربارتر است. اگر موضوعی باشد که کار علمی دقیقی روی آن نشده باشد، کار مقاله‌نویس دائرةالمعارف دشوار‌تر می‌شود و مقاله به اجمال و ابهام نوشته می‌شود یا مجبور است کار پایه‌ای انجام بدهد که معمولاً کار مقاله‌نویس دائرةالمعارفی نیست. بنابراین، اگر بتوانیم کارهای پژوهشی را در حوزه فلسفه اخلاق گسترش دهیم، می‌توانیم منابع غنی‌تری برای دائرةالمعارف آماده کنیم.
یکی از فواید و خدماتی که دائرةالمعارف‌ها برای محققان می‌توانند داشته باشند، همین است؛ یعنی خدمات متقابل است. با دیدن دائرةالمعارف‌ها مشخص می‌شود ما در چه زمینه‌ای بیشتر باید تحقیق کنیم که از آنها می‌توان موضوعاتی برای مقالات علمی ـ پژوهشی، رساله‌های علمی و کتاب‌های تحقیقاتی سفارش داد تا افراد در این زمینه‌ها تحقیق کنند و بعدها بتوان در ویرایش‌های بعدی از آن استفاده کرد و در کل سطح علمی آن دانش را بالاتر برد.
پس یک خدمت متقابل است. دائرةالمعارف‌ها از پژوهش‌های انجامشده بهره میبرند و زمینه‌های بکر و کمترکارشده را کشف و به محققان معرفی می‌کنند تا در این زمینه‌ها تحقیق کنند و طبعاً تحقیق این محققان در نسخه‌های بعدی و ویرایش‌های بعدی دائرةالمعارف‌ها می‌تواند استفاده شود و در ارتقای آنها مفید باشد.
