مصاحبه با جناب حجتالاسلام و المسلمین آقای حسین احمدی (مسئول محترم واحد اصطلاحنامه فلسفه اخلاق):
در صورت امکان ابتدا توضیحی در خصوص واحد اصطلاحنامه فلسفه اخلاق مرکز دائرةالمعارف علوم عقلی بیان بفرمایید.
بسم الله الرحمن الرحیم. از آنجا كه هدف مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی تدوین فرهنگنامهها و دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی است لذا برای دستیابی به این هدف نیاز به تدوین اصطلاحنامه در رشتههای مختلف علوم عقلی دارد كه از جمله آنها فلسفه اخلاق میباشد.
با فعالیت انجام شده در این واحد، همه اصطلاحات فلسفه اخلاق اسلامی از طریق مشخص کردن ردههای کلی این رشته ساماندهی گردیده و روابط نموداری اصطلاحات (اعم و اخص، مرجح و نامرجح و اصطلاحات وابسته) و مشترکات لفظی شناسایی شده است.
اهداف مورد نظر در این واحد از قرار زیر است:
به منظور دستیابی به اهداف مذکور، فرایند مشخصی تعیین شد که به برخی از ابعاد مهم آن اشاره میشود:
ضمن اشاره به مفهوم اصطلاح «فلسفه اخلاق اسلامی»، ضرورت پژوهش در این زمینه را نیز توضیح دهید.
به مجموعه مطالعات فلسفی درباره اخلاق، فلسفه اخلاق گفته میشود که هر دو بخش اخلاق هنجاری و فرااخلاق را دربرمیگیرد. «فلسفه»، ناظر به روش و شیوه بحث و «اخلاق»، ناظر به موضوع یا هدف تأمل عقلانی است. موضوع بحث در فلسفه اخلاق، مفاهیم و گزارههای اخلاقی است که در علم اخلاق بحث میشود و علم اخلاق دانشی است که درباره ارزش و لزوم صفات و رفتارهای اختیاری انسان بحث میکند. علومی که درباره اخلاق بحث میکنند، عبارتاند از: اخلاق هنجاری، اخلاق توصیفی، فرااخلاق، فلسفه علم اخلاق و ... . فلسفه علم اخلاق و اخلاق توصیفی خارج از دامنه فلسفه اخلاق هستند و در این اصطلاحنامه به آنها پرداخته نشده است. باید توجه داشت که این اصطلاحنامه به تمام مباحث اخلاق هنجاری نیز نپرداخته است بلکه تنها به نظریههای اخلاقی که معیار ارزش را مشخص کردهاند، پرداخته است. بهعبارتدیگر اخلاق هنجاری دارای سه بخش است: در بخش نخست، از ملاكهای كلی اخلاق سخن به میان میآید و در آن آرای گوناگون دراینباره طرح و بررسی میشود که در این اصطلاحنامه نیز به آن توجه شده است. بخش دوم، از مصادیق آن ملاك كلی، و خوبی و بدی افعال سخن میگوید که به علم اخلاق شناخته شده است. بخش سوم نیز اخلاق کاربردی است که به تزاحمهای اخلاقی توجه خاص دارد. اخلاق کاربردی عبارت است از هرگونه كاربست انتقادی روشهای فلسفی برای سنجش تصمیمات عملی اخلاقی و مواجهه با مسائل، رفتارها و سیاستهای اخلاقی در حرفهها، تكنولوژی، حكومت و غیره. این اصطلاحنامه، اصطلاحات مخصوص مصادیق ارزش و اخلاق کاربردی از مباحث اخلاق هنجاری را نیاورده است.
دلیل نپرداختن به اصطلاحات مصادیق ارزش و اخلاق کاربردی این است که مصادیق ارزش همان علم اخلاق است که خود، علم مستقل به حساب میآید و علم اخلاق اسلامی، عقلی محض نیست تا در بخش دائرةالمعارف علوم عقلی و اسلامی به آن پرداخته شود بلکه علم اخلاق اسلامی از طریق شرع به بسیاری از احکام اخلاقی دست مییابد. حتی در تزاحمهای اخلاقی، کارکرد عقل بدون استفاده از شرع کارا نیست و به همین دلیل اصطلاحاتِ اخلاق کاربردی از اخلاق هنجاری نیز در این اصطلاحنامه نیامده است.
منظور از اصطلاحنامه فلسفه اخلاق اسلامی، اصطلاحات مربوط به نظریههای اخلاق هنجاری و فرااخلاق است. فرااخلاق، تحقیقها و نظریههای تجربی و تاریخی را شامل نمیشود، آن گونه كه در اخلاق توصیفی مورد نظر است و به دنبال تعیین موضوع برای محمولهای اخلاقی نیست، آنچنان كه در بخشی از اخلاق هنجاری مطلوب است؛ بلکه آن چه در این علم بررسی میشود: مسائل معناشناختی، هستیشناختی، معرفتشناختی و منطقی است كه در مجموع؛ مبادی تصوری و تصدیقی علم اخلاق را فراهم میآورند و معیارهای لازم را برای نقد اخلاق هنجاری در اختیار مینهند. ازاینرو، فلسفه اخلاق، تحلیل مبادی علم اخلاق است و به همین دلیل از حیث منطقی بر علم اخلاق مقدم است.
ازآنجاییکه مباحث فلسفه اخلاق، در میان مباحث کلامی اندیشمندان اسلامی وجود دارد و استفاده بهینه از این مباحث، به تدوین اصطلاحنامه، دائرةالمعارف و فرهنگنامه فلسفه اخلاق اسلامی نیاز است، مرکز دائرةالمعارف علوم عقلی و اسلامی درصدد برآمده تا با برداشتن گام اول یعنی تدوین اصطلاحنامه فلسفه اخلاق اسلامی، راه را بر پژوهشگران این حوزه هموار نماید تا از اندوختههای غنی اندیشمندان اسلامی استفاده شود.
آیا منابع اصطلاحنامه فلسفه اخلاق منحصر به منابع اسلامی است یا منابع غربی و غیراسلامی را نیز دربر میگیرد؟
منابع اصطلاحنامه فلسفه اخلاق منحصر به منابع اسلامی نبوده و به دلایلی از منابع غربی نیز در آن استفاده شده است. یکی از دلایل مهم این است که خاستگاه برخی از اصطلاحات فلسفه اخلاق، منابع فلسفه اخلاق غرب است؛ برای مثال، در فلسفه اخلاق کلاسیک، فیلسوفان مسلمان برخی از اصطلاحات را به اقتباس از فیلسوفان یونان باستان وارد فلسفه اخلاق اسلامی کردهاند. همچنین در فلسفه اخلاق معاصر، بهمنظور فهم و نقد فلسفه اخلاق مدرن، برخی از اصطلاحات فلسفه اخلاق غرب مورد توجه قرار گرفته و در منابع فلسفه اخلاق اسلامی درباره آنها بحث شده است. افزون بر این، تقریب اصطلاحات فلسفه اخلاق غرب با فلسفه اخلاق اسلامی در اصطلاحنامه، نسبت فلسفه اخلاق مسلمانان با غربیها را کاملاً روشن میکند و برخی تمایزهای مفهومی در دو نوع فلسفه اخلاق را آشکار میسازد. همچنین وارد کردن اصطلاحات فلسفه اخلاق برگرفته از آثار مسلمانان، در نمودار مشترک فلسفه اخلاق اسلامی با غرب، ظرفیتها و توانمندیهای عقلی مسلمانان را برای پرداختن به مسائل موجود فلسفه اخلاق جهان کاملاً روشن میسازد. مجموعه این موارد ما را بر آن داشت تا در تدوین اصطلاحنامه فلسفه اخلاق از منابع فلسفه اخلاق غرب نیز استفاده نماییم.
گفتنی است چون هدف اصلی تهیه اصطلاحنامة فلسفه اخلاق، استخراج اصطلاحات و مباحث فلسفه اخلاق اسلامی بوده، در استفاده از منابع فلسفه اخلاق غرب به حد ضرورت و تنها به اصطلاحات موجود در منابع اصلی و تأثیرگذار بسنده شده است. از میان واژههای غربی تنها اصطلاحاتی استخراج و تصویب شدهاند که ارتباط بالفعل یا بالقوه روشنی با مباحث مطرحشده در منابع اسلامی داشتهاند.
ساختار کلی اصطلاحنامه فلسفه اخلاق اسلامی چگونه است؟
پیش از بیان ساختار اصطلاحنامه ابتدا باید عرض کنم که در اصطلاحنامه فلسفه اخلاق حدود 1375 اصطلاح فلسفه اخلاق همراه با مستند، معرفی شده است. این اصطلاحات از حدود 150 منبع استخراج شده و در دوازده رده زیر قرار گرفتهاند. منظور از رده اصطلاحی است که کلیترین مباحث و بخشهای اصلی و مهم یک علم را نشان میدهد و مباحث و اصطلاحات زیادی از این علم را دربرمیگیرد؛ بهطوریکه تمامی اصطلاحات آن علم در ذیل این ردهها قرار داده میشود. با این توضیح، ردههایی که در اصطلاحنامه فلسفه اخلاق مصوب شدهاند عباتاند از: فلسفه اخلاق (عام)، فیلسوف اخلاق، قلمرو اخلاق، معناشناسی اخلاق، هستیشناسی اخلاق، معرفتشناسی اخلاق، منطق اخلاق، نظریه اخلاقی (هنجاری)، ارزش اخلاقی (اعم از الزام اخلاقی)، اطلاق و نسبیت اخلاقی، توجیه اخلاقی، رویکردهای اخلاقی.
اصطلاحنامه از سه بخش کلی و اساسی برخودار است:
بخش اول: مربوط به تعاریف و مستندات اصطلاحات است. در این بخش تلاش میشود برای تمامی اصطلاحات مصوب، تعاریف و یا حداقل مستندی از منابع معتبر و مصوب فلسفه اخلاق ارائه شود. انتخاب تعداد تعاریف و مستندات نیز بر اساس درجهبندی اصطلاحات صورت گرفته است. کلیه اصطلاحات در سه سطح درجهبندی شده و برای اصطلاحات درجه اول حداکثر تا 10 تعریف، برای اصطلاحات درجه دو حداکثر تا 6 تعریف و بر ای اصطلاحات درجه 3 حداکثر تا 4 تعریف ذکر شده است. بخش تعاریف و مستندات یکی از بخشهای مهم اصطلاحنامه که میتواند در تبیین مفهوم اصطلاحات فلسفه اخلاق اسلامی مورد استفاده پژوهشگران قرار بگیرد.
بخش دوم: اصطلاحنامه از روابط اصطلاحات موجود در اصطلاحنامه تشکیل شده است. در این بخش، ذیل هریک از اصطلاحات، رابطه آن با برخی از اصطلاحات مرتبط مشخص میگردد. این روابط شامل اعم، اخص، مرجح، نامرجح و وابسته میشود. اعم اصطلاحی است که اصطلاح مورد نظر ما از زیرمجموعههای آن به شمار میآورد و به عبارت سادهتر، منظور از اعم همان مقسم است. اصطلاح اخص در مقابل اصطلاح اعم قرار دارد و مصادیق آن ذیل اصطلاح اعم قرار میگیرند و معمولاً تقسیمات مربوط به اعم است. مراد از اصطلاح مرجح، اصطلاحی است که کاربرد آن، بر واژههای دیگر هممعنا با آن ترجیح دارد. در مقابل اصطلاح مرجح، اصطلاحات نامرجح هستند که مراد از آنها مترادفهایی هستند که نسبت به اصطلاح مرجح خود، کاربرد یا اهمیت کمتری دارند. آخرین رابطهای که ممکن است در میان اصطلاحات باشد، رابطه وابستگی است. هدف از بیان وابستهها در اصطلاحنامه این است که برای دو واژهای که ارتباط مرجح و نامرجح و ارتباط اعم و اخص ندارند اما ارتباط دیگری بین آنها برقرار است، این ارتباط بهگونهای در نظام اصطلاحنامه نشان داده شود. در هر صورت، بخش دوم نیز از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و حتی مهمترین بخش اصطلاحنامه است که توسط اساتید برجسته فلسفه اخلاق و در جلسات متعدد علمی تعیین شده است.
بخش سوم: نمودار درختی اصطلاحات مندرج در متن اصطلاحنامه است. نمایش درختی اصطلاحنامه، بهترین شیوه نمایش ساختار کامل یک علم است و بهروشنی روابط اصطلاحات را در یك نگاه نشان میدهد. این امر به محقق کمک میکند جایگاه هر اصطلاحی را در نظام کلی آن مشاهده نموده و در تحقیقات خود با تصویر روشنی از آن اصطلاح به تبیین و بررسی آن بپردازد.
آنچه بیان شد تصویری کلی و اجمالی از بخشهای اصلی فلسفه اخلاق اسلامی است که البته برای آشنایی بیشتر با آن باید به خود کتاب مراجعه شود.
به نظر حضرتعالی ویژگیهای مهم اصطلاحنامه فلسفه اخلاق اسلامی چیست؟
برخی از ویژگیهای اصطلاحنامه فلسفه اخلاق، ویژگیهای عمومی اصطلاحنامههای مرکز دائرةالمعارف علوم عقلی است که در اصطلاحنامه فلسفه اخلاق نیز به چشم میخورد. این ویژگیها را میتوان در این محورها برشمرد:
آنچه عرض شد ویژگیهای عمومی اصطلاحنامههای مرکز دائرةالمعارف علوم عقلی است. افزون بر این موارد، اصطلاحنامه فلسفه اخلاق از ویژگی خاصی نیز برخوردار است. در این اصطلاحنامه برخی اصطلاحها توسط شورای عملی تعریف شدهاند که گامی مهم در تبیین مفهوم اصطلاحات فلسفه اخلاق به شمار میآید. این اصطلاحات در منابع مختلف فلسفه اخلاق مورد استفاده گرفتهاند ولی تبیینی در خصوص مفهوم آنها ارائه نشده است. ازاینرو، برای روشن شدن مفهوم آنها، شورای علمی فلسفه اخلاق اقدام به تعریف این اصطلاحات نمود. از ویژگیهای دیگر این اصطلاحنامه، تعداد زیاد منابع مورد بررسی است. برای استخراج اصطلاحات، بیش از 150 جلد کتاب توسط محققین گروه فلسفه اخلاق مطالعه شده است. ویژگی دیگر اصطلاحنامه فلسفه اخلاق توجه خاص به منابع فلسفه اخلاق غرب است. به دلیل کاربرد برخی از اصطلاحات فلسفه اخلاق غرب در منابع فلسفه اخلاق اسلامی، تلاش شد با اصطلاحیابی برخی از منابع غربی تعاریف این اصطلاحات از منابع اصلی استخراج شود.
در پایان امیدوارم اصطلاحنامه فلسفه اخلاق اسلامی بتواند بخشی از نیازهای جامعه علمی را پاسخ داده و مورد استفاده پژوهشگران این حوزه قرار بگیرد. همچنین جا دارد از حمایت و مساعدت همه مسئولین مرکز دایرهالمعارف علوم عقلی تقدیر و تشکر نمایم. در به ثمر نشستن این اثر، اعضای محترم شواری علمی نقش بیبدیلی داشتهاند که لازم است از زحمات همه این اساتید قدردانی نمایم. ضمن تشکر از همه این عزیزان، امیدوارم بتوانیم از توانمندی علمیشان در سایر پژهشهای گروه بهره ببریم.
بر خود واجب میدانم بهصورت خاص از مسئول محترم گروه فلسفه اخلاق، جناب حجتالاسلام و المسلمین دکتر مجتبی مصباح تشکر نمایم که در طول چندین سال گذشته، دلسوزانه مجموعه محققین همکار در گروه فلسفه اخلاق را مورد حمایت قرار داده، با راهنماییها و ارشادات خود مسیر روشنی را برای پژوهش درعرصه فلسفه اخلاق ترسیم نمودند.