تبیین فعالیت‌های مرکز در زمینه منطق رواقی ـ مگاری
تبیین فعالیت‌های مرکز در زمینه منطق رواقی ـ مگاری
روابط عمومی مرکز: با توجه به کامل شدن اصطلاحنامه منطق رواقی ـ مگاری و نقش برجسته حضرتعالی با همکاری جناب حجت‌الاسلام آقای سیدمهدی پورموسوی در استخراج اصطلاحات و نگارش مقالات رواقی و اشراب آنها در مقالات فرهنگنامه منطق و نیز نمایه‌نویسی برخی آثار منطقی رواقی، نخستین پرسش از حضرتعالی این است که چه ضرورتی محققان این مرکز را واداشت تا به تحقیق در زمینه منطق رواقی ـ مگاری بپردازند؟
بسم‌الله الرحمن الرحیم.
بایستگی پژوهش در زمینه منطق رواقی ـ مگاری در این مرکز دلایل متعددی دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
- وابسته بودن بررسی تاریخی برخی از مباحث منطق اسلامی همچون شرطیات و قیاسات شرطی به پژوهش در زمینه منطق رواقی ـ مگاری.
در توضیح این مطلب باید گفت، توجه ارسطو به حملیات و تحلیل حملی گزاره‌ها و استدلال‌ها نزد وی روشن و قطعی است، اما پرداختن یا نپرداختن ارسطو به شرطیات و استدلال‌های شرطی، مورد اختلاف است. قدر مسلم آنکه اگر ارسطو اثری درباره شرطیات نیز داشته است اکنون چیزی در دست نیست.
با توجه به سخن برخی منطقدانان مسلمان در دوره ترجمه و شرح منطق، چنین بر می آید که ارسطو آگاهانه از شرطیات سخن نگفته است و این رواقی ـ مگاریان بوده اند که به گونه ای افراطی به شرطیات پرداخته اند. فارابی با نام بردن از شخصیت های مهم رواقی، همچون خروسیپوس، آگاهی خود را بر مباحثی که رواقیان در حوزه منطق شرطیات مطرح نموده اند به اثبات رسانده است. آنچه مسلم است اینکه آموزه های منطق رواقی ـ مگاری پس از ارسطو در میان پیروان و مفسران منطق ارسطو ورود پیدا کرده و افرادی چون ثاوفراستس و اودیموس به این مباحث پرداخته اند.
پس از ورود منطق به جهان اسلام این هم‌آمیزی منطق حملی و شرطی جلوه دیگری می یابد و به روشنی منطق شرطیات در کنار منطق حملیات مطرح می شود. بر این اساس می‌توان منطق اسلامی را متأثر از هر دو منطق ارسطویی و رواقی ـ مگاری دانست؛ گرچه این اثرپذیری را به آشكاری نمی‌توان نوعی تلفیق معرفی كرد. بنابراین آشکار می‌شود که سخن از شرطیات و استدلال‌های شرطی بی‌توجه به پیشینه رواقی ـ مگاری آن، امری ناتمام و ناقص خواهد بود.
- هم‌زمانی پیدایش دو جریان منطقی ارسطویی و رواقی ـ مگاری
منطق رواقی ـ مگاری توسط برخی از معاصران ارسطو مانند زنون، دئودوروس، فیلون و خروسیپوس و به نوعی در تقابل با آموزه‌های منطقی ارسطو ارائه شد. سپس منطق رواقی ـ مگاری توسط کسانی چون اسکندر، جالینوس، سکستوس و دیوگنس لائرتیوس مورد شرح و نقد قرار گرفت و بیشتر شناخته شد. پس از ورود منطق به جهان اسلام، منطقدانان اسلامی مانند فارابی و ابن‌سینا نیز افزون بر منطق ارسطویی نسبت به آموزه‌های منطق رواقی ـ مگاری آگاهی داشتند و در بیان مسائل منطقی بدان توجه می‌کردند. بنابراین در همه ادوار تاریخ منطق، منطق رواقی ـ مگاری مورد توجه منطقدانان بوده و بر تفکر منطقی آنان اثرگذار بوده است؛ برهمین اساس برای کامل شدن تحقیق در منطق ارسطویی و منطق اسلامی بررسی دیدگاه منطقدانان رواقی ـ مگاری بایسته است.
- اختلاف تحلیل‌های رواقی ـ مگاری از گزاره‌ها و استدلال‌ها با تحلیل‌های ارسطویی
از آنجاکه منطق ارسطویی و منطق رواقی ـ مگاری در رویارویی با یکدگر در تحلیل گزاره‌ها و استدلال‌ها شکل گرفت، تحلیلی که برای گزاره‌ها و استدلال‌ها در این دو مکتب منطقی وجود دارد کاملا متفاوت است. تقسیم اولیه گزاره‌ها در منطق رواقی که منطق گزاره‌ها نامیده می‌شود، تقسیم آکسیوما به اتمی و مولکولی است که با تقسیم اولیه قضایا در منطق ارسطویی و اسلامی یعنی تقسیم به حملیه و شرطیه تفاوت‌های زیادی دارد، به‌گونه‌ای که نمی‌توان آن دو را بر یکدیگر منطبق دانست. این تفاوت ریشه‌ای، گواه بر دو دیدگاه منطقی متفاوت در حوزه گزاره‌ها و استدلال‌ها است و آشنایی با این دو دستگاه منطقی جز با بررسی کامل دیدگاه صاحب‌نظران دو مکتب ممکن نیست.
- بررسی نقش و تأثیر منطق رواقی ـ مگاری در منطق اسلامی
شکی در این نیست که مباحث شرطیات و استدلال‌های شرطی در منابع منطقی اسلامی وجود داشته است؛ اما منطق اسلامی در این مباحث تا چه اندازه متاثر از منطق رواقی ـ مگاری بوده است؛ آیا این مباحث همان بازگویی دیدگاه رواقی ـ مگاریان است؟ یا آنکه منطقدانان اسلامی دیدگاه متفاوتی ارائه داده‌اند؟ پاسخ به این پرسش‌ها نیازمند بررسی دیدگاه رواقی ـ مگاریان در تحلیل گزاره‌ها و استدلال‌ها است.
روابط عمومی مرکز: تا کنون چه فعالیت‌هایی در زمینه منطق رواقی ـ مگاری در این مرکز انجام گرفته است؟
در این مرکز درباره منطق رواقی ـ مگاری پژوهش‌های مختلفی صورت گرفته که اهم آنها به شرح زیر است:
- شناسایی و درجه‌بندی منابع مختلف پیرامون منطق رواقی ـ مگاری
منابع دست اول منطق رواقی ـ مگاری در دسترس نیست. از آنجا که نخستین گزارش‌هایی که از این منطق ارائه شده توسط سکستوس و دیوگنس لائرتیوس بوده است، این مرکز با اصل قرار دادن این گزارشات و با بهره‌گیری از گزارشات جالینوس و سیسرو و با استفاده از پژوهش‌هایی که در دوره معاصر در این حوزه صورت گرفته مانند کتاب منطق رواقی اثر بنسون میتس و کتاب سیر منطق اثر ویلیام و مارتا نیل و کتاب‌هایی همچون تاریخ منطق اثر بوخنسکی و تاریخ منطق اثر ماکوولسکی، به پژوهش در این زمینه پرداخته است.
- ترجمه معتبرترین منابع درباره منطق رواقی ـ مگاری
یكی از جامع‌ترین منابع مربوط به منطق رواقی ـ مگاری كتاب منطق رواقی اثر بنسون میتس است كه به سفارش مركز توسط جناب آقای دكتر مهدی عظیمی ترجمه شده تا از این كتاب استفاده كامل‌تری در این راستا صورت پذیرد.
- نمایه‌نویسی و موضوع‌نگاری منابع معتبر منطق رواقی ـ مگاری
ترجمه كتاب منطق رواقی اثر بنسون میتس همچنین ترجمه بخش رواقیان در كتاب سیر منطق نوشته ویلیام و مارتا نیل (ترجمه دكتر عظیمی) برای استفاده بیشتر و كامل‌تر نمایه‌نویسی به روش نمایه بر متن شد و برای نمایه‌های این دو كتاب كلیدواژه تعیین گردید و نمایه‌ها ذیل كلیدواژه در نرم‌افزار نمایه بر متن قرار گرفت تا استفاده از موضوعات این دو كتاب معتبر در منطق رواقی سریعتر و دقیق‌تر صورت پذیرد.
- استخراج اصطلاحات و تدوین اصطلاحنامه منطق رواقی ـ مگاری
اصطلاحات منطق رواقی ـ مگاری بر اساس منابع یادشده توسط شورای اصطلاحنامه منطق مرکز (اعضای این شورا به ترتیب الفبا عبارتند از: حجج اسلام آقایان ابراهیم بازرگانی، سیدمهدی پورموسوی، محمد کریمی، محمدرضا محمدعلیزاده، محمدباقر ملکیان) استخراج و تعیین روابط شد و اصطلاحنامه منطق رواقی ـ مگاری تدوین گردید. در این كار سعی بر این بود كه اصطلاحات رواقی ـ مگاری به همان صورت اصلی حفظ شود؛ مانند اصطلاح لكتون، آكسیوما، برهان‌ناپذیر، مقدمه اصلی، مقدمه افزوده و اصطلاحات دیگر. این اصطلاحات در منطق رواقی در چهار رده دلالت، مفاهیم، قضایا و استدلال دسته‌بندی شده و تقسیمات تا کامل شدن روابط منطقی اصطلاحات ادامه یافت. در این اصطلاحنامه جایگاه علمی هر اصطلاحی در منطق رواقی ـ مگاری معین شده است یعنی هم اعم آن، هم اخص‌های آن و هم وابسته‌های آن و هم مترادفات آن تعیین شده است. برای نمونه: در یك تقسیم‌بندی، آکسیوما (قضیه) به اتمی و مولكولی تقسیم شده و آکسیومای اتمی به معین، نامعین و متوسط تقسیم شده و آکسیومای بسیط، مترادف اتمی و آکسیومای مولكولی، وابسته آن شده است.
- تعیین روابط اصطلاحات منطق رواقی ـ مگاری با اصطلاحات منطق ارسطویی
از آنجا كه اصطلاحات منطقی بر اساس اصطلاحات منطق ارسطویی رواج پیدا كرده است و مدخل‌های اصلی دائرهًْ‌المعارف منطق، برگرفته از اصطلاحات منطق ارسطویی است، برای اشراب دیدگاه‌های منطقی رواقیان در مقالات دائرهًْ‌المعارف منطق، لازم بود رابطه میان اصطلاحات منطق رواقی و اصطلاحات منطق ارسطویی تعیین شود تا هر مطلبی در مقاله مناسب مطرح شود. برای نمونه از آکسیومای اتمی در مقاله حملیه و از آکسیومای مولکولی در مقاله شرطیه و از ادوات منطقی در مقاله ادات شرط و از استدلال‌های برهان‌ناپذیر در مقاله قیاس استثنایی بحث خواهد شد.
- نگارش مقالات رواقی ـ مگاری و سپس اشراب آنها در مقالات فرهنگنامه منطق
پس از مراحل پیشین و مشخص شدن مدخل‌های منطقی رواقی، مقالات آن مدخل‌ها تألیف شد. سپس در مقالات مرتبط ارسطویی به صورت مناسب اشراب گردید؛ بدین صورت كه در قسمت تاریخچه مدخل به دیدگاه رواقیان اشاره اجمالی می‌شود و در ادامه مقاله، در جایگاه مناسب، هر یک از احكام آن مدخل از دیدگاه رواقیان بیان می‌شود؛ اما در مواردی كه اشراب دیدگاه رواقیان نیازمند بحث مستقلی بوده است، ذیل عنوان مناسبی به دیدگاه رواقیان اشاره می‌شود.
- ترجمه و انتشار کتاب منطق رواقی اثر بنسون میتس همراه با فهرست و نمایه‌نویسی
ترجمه كتاب منطق رواقی (مترجم: آقای مهدی عظیمی) با فهرست تفصیلی و با نمایه بر صفحه و نمایه‌نویسی تفصیلی كه در پایان كتاب می‌آید در این مرکز انجام گرفته و به زودی انتشار می‌یابد.
باتشکر از حضرتعالی و همکارتان جناب حجت الاسلام آقای سیدمهدی پورموسوی، که نقش ارزنده‌ای در استخراج اصطلاحات رواقی از منابع معتبر، نگارش مقالات رواقی و اشراب آنها در مقالات فرهنگنامه منطق داشته‌اید و همچنین با تقدیر و تشکر از شورای علمی اصطلاحنامه منطق که تدوین اصطلاحنامه منطق رواقی را برعهده داشته‌اند. و نیز جا دارد از جناب آقای دکتر مهدی عظیمی سپاسگزاری کنیم به خاطر همکاری‌های ارزنده‌ای که در این زمینه با مرکز پژوهشی دائره‌المعارف علوم عقلی اسلامی داشته‌اند که از جمله آنها ترجمه کتاب منطق رواقی بنسون میتس است.
