درآمد

علم کلام که در میان علوم اسلامی پیشینه‌ای طولانی دارد، با سه هدف عمده پایه‌گذاری شده است: تبیین عقاید دینی، استدلال و توجیه عقلی برای آن و دفاع از این عقاید در برابر شبهه‌های مخالفان. گرچه این اهداف کم و بیش در سایر علوم عقلی اسلامی نیز مورد توجه بوده است ولی تنها متکلمان این مسائل را دغدغه خود قرار داده و مستقیماً در این راه گام بر‌داشتند.

در اهمیت علم کلام همین بس که هیچ دین و مذهبی از آن بی‌نیاز نیست؛ زیرا از سویی باید مبانی نظری دین استوار گردد و از سوی دیگر، شبهات منکران و مخالفان آن پاسخ داده شود؛ همچنین، پیوسته برای کسانی که ذهن کنجکاوی دارند درباره دین و مذهبی که بدان باور دارند، پرسش‌هایی مطرح می‌گردد، که پاسخ‌گویی به آنها را نیز علم کلام باید به دوش بکشد؛ ازهمین‌روست که یکی از دلایل نام‌گذاری علم کلام را قدرت بر تکلم دانسته‌اند.

چنین دانشی که رسالت آن تبیین و تثبیت عقاید دینی و مذهبی است، با توجه به گستردگی شیوة بحث در آن و نیز توانایی آن در حلّ شبهات اعتقادی، لازم است بیشتر مورد توجه باشد به ویژه در عصر حاضر که تلاش‌های گسترده‌ای علیه مبانی و عقاید اسلامی صورت می‌گیرد و شبهات گوناگونی درباره موضوعات اعتقادی اسلامی حتی از سوی کسانی که به ظاهر خود را معتقد به اسلام معرفی می‌کنند، مطرح می‌گردد، به گونه‌ای که تمام موضوعات اعتقادی مورد هجمه دین‌ستیزان قرار گرفته است.

شورای علمی کلام

 

 فعالیت‌ها و دستآوردها

مرکز پژوهشی دائره‌المعارف علوم عقلی اسلامی در راستای تهیه دائره‌المعارف جامع علوم عقلی، فعالیت‌ها و دستآوردهای گوناگونی داشته است که بخش کلامی آن به شرح زیر است:

ثبت مشخصات منابع کلامی

ثبت موضوعات منابع کلامی

تهیه پرونده‌های علمی کلامی

فهرست نویسی منابع کلامی

چکیده نویسی منابع مهم کلامی

​​نمایه بر متن

اصطلاح‌یابی و مدخل‌نویسی کلام

​​نمایه بر متن

نشریه تخصصی​​

​​محصولات عرضه شده در بخش‌های مختلف از این قرار است:

کتاب‌ها

1) المعجم الموضوعی لشرح المواقف و حاشیتی الجلبی و السیالکوتی (5 جلد): مشتمل بر 13642 چکیده، 4239 کلیدواژه، 28084 نمایه از کتاب‌های المواقف فی علم الکلام (ایجی) و شرح المواقف (سید شریف جرجانی) و تعلیقه‌های چلبی و سیالکوتی بر شرح المواقف؛

2) المعجم الموضوعی لعلم الکلام (5 جلد): مشتمل بر 10282 فهرست تفصیلی مطالب، 4750 کلیدواژه و 25697 نمایه از 42 منبع کلامی: إحقاق الحق؛ أصل الشیعه و أصولها؛ الاعتقادات (للشیخ الصدوق، ج5)؛ الاقتصاد فی الاعتقاد؛ الانتصار؛ أنوار الملكوت؛ أوائل المقالات؛ الإیضاح؛ تصحیح اعتقادات الإمامیه؛ تقریب المعارف؛ تنزیه الأنبیاء؛ الجمل و النصره؛ حق الیقین؛ حقائق الإیمان؛ الذخیره؛ الشافی فی الإمامه؛ شرح الأصول الخمسه؛ شرح المقاصد؛ شرح المواقف؛ شرح توحید الصدوق؛ شوارق الإلهام؛ فرق الشیعه؛ قواعد المرام؛ كتاب التوحید (للماتریدی)؛ كتاب التوحید (لابن‌خزیمه)؛ كتاب الغیبه؛ كشف المراد؛ كمال الدین؛ المراجعات؛ المسلك فی اصول الدین؛ المطالب العالیه؛ المغنى؛ المقالات و الفرق؛ المنقذ من التقلید؛ النافع لیوم الحشرفى شرح باب الحادى عشر؛ النص و الاجتهاد؛ نقض الوشیعه؛ نهج الحق؛ الهدی إلی دین المصطفی؛ الیاقوت؛

3) المعجم الموضوعی لشرح المقاصد (3 جلد): مشتمل بر 6624 چکیده، 3389 کلیدواژه، 19367 نمایه از کتاب شرح المقاصد فی علم الکلام (سعدالدین تفتازانی)؛

4) المعجم الموضوعی لکتاب الغدیر (2 جلد): مشتمل بر 4500 کلیدواژه و 17000 نمایه ترکیبی از کتاب الغدیر علامه امینی. نمایه‌های این مجموعه در چند بخش ارائه شده است: 1. موضوعات: این بخش دربردارنده نمایه موضوعاتی است که در کتاب الغدیر به آنها پرداخته شده است؛ 2. معصومین(ع): این بخش به نمایه معصومین اختصاص یافته است؛ که در آن ابتدا  نمایه‌های مربوط به اهل‌بیت پیامبر اعظم، به ترتیب زمانی، آمده و سپس نمایه‌های پیامبران الهی، به ترتیب الفبایی، ارائه شده است؛ 3. اعلام: با توجه به اینکه موضوع کتاب الغدیر بررسی حدیث شریف غدیر در طول تاریخ است. لازم بوده تمام رجال سند در طبقات مختلف تاریخی و نیز تمام کسانی که در طول تاریخ راجع به این حدیث شریف سخنی گفته یا اثری به نگارش درآورده‌اند، مورد بررسی قرار گیرند و شرح‌حال آنان هرچند به‌طور مختصر مطرح گردد، ازاین‌رو بخش قابل‌توجهی از مطالب کتاب الغدیر به شرح‌حال اعلام مربوط به حدیث غدیر اختصاص یافته است؛ 4. آثار: یعنی آثاری که در کتاب الغدیر به بررسی آنها پرداخته شده و درباره مؤلف یا شارح یا ضعف و قوت کتاب مطلبی آمده یا مطلبی از آن اثر نقل شده است؛

5) اصطلاح‌نامه کلام (2 جلد): مشتمل بر 3650  اصطلاح، به همراه 9300 مستند و تعریف از 280 منبع کلامی به همراه نمودار درختی اصطلاحات در پنج رده التوحید؛ العدل؛ النبوة؛ الإمامة؛ المعاد؛

6) کتاب‌شناسی کلام (3 جلد): معرفی 8770 منبع به همراه فهرست‌های مختلفی که زمینه جستجو در بخش اول کتاب را فراهم کند؛

7) کتاب‌شناسی تاریخ کلام (3 جلد): معرفی 7632 منبع به همراه فهرست‌های مختلف؛

8) کتاب‌شناسی تفصیلی کلام (2 جلد): معرفی بیش از 900 کتاب و مقاله؛

9) کتاب‌شناسی منابع لاتین کلام (2 جلد): معرفی بیش از 3500 کتاب؛

10) مجموعه مقالات گنجینه معرفت (جلد دوم): شامل 10 مقاله کلامی؛

11) مجموعه مقالات گنجینه معرفت (جلد چهارم): شامل 19 مقاله در زمینه فلسفه کلام؛

12) ویژه‌نامه‌هایی از مجله معارف عقلی مرتبط با کلام.

نرم‌افزارها

1) معجم موضوعی شرح المواقف و تعلیقه‌های آن (کنزالحکمة 1): مشتمل بر 13642 چکیده، 4239 کلیدواژه، 28084 نمایه از کتاب‌های المواقف فی علم الکلام (ایجی) و شرح المواقف (سید شریف جرجانی) و تعلیقه‌های چلبی و سیالکوتی بر شرح المواقف به همراه اصطلاح‌نامه علم کلام با قابلیت جستجوی لفظی ساده و پیشرفته در متن منابع، فهرست، نمایه‌ها و کلیدواژه‌ها؛ و با امکان ارتباط میان کلیدواژه‌، نمایه، فهرست و متن از راه‌های مختلف؛

2) معجم موضوعی منابع کلامی (کنزالحکمة 6): مشتمل بر 10282 فهرست تفصیلی مطالب، 4750 کلیدواژه و 25697 نمایه از 42 منبع کلامی به همراه اصطلاح‌نامه علم کلام با قابلیت جستجوی لفظی ساده و پیشرفته در متن منابع، فهرست، نمایه‌ها و کلیدواژه‌ها؛ و با امکان ارتباط میان کلیدواژه‌، نمایه، فهرست و متن از راه‌های مختلف؛

3) معجم موضوعی شرح المقاصد (کنزالحکمة 7): مشتمل بر 6624 چکیده، 3389 کلیدواژه، 19367 نمایه از کتاب شرح المقاصد فی علم الکلام (سعدالدین تفتازانی) به همراه اصطلاح‌نامه علم کلام با قابلیت جستجوی لفظی ساده و پیشرفته در متن منابع، فهرست، نمایه‌ها و کلیدواژه‌ها؛ و با امکان ارتباط میان کلیدواژه‌، نمایه، فهرست و متن از راه‌های مختلف؛

4) معجم موضوعی کتاب الغدیر (کنزالحکمة 9): مشتمل بر 4500 کلیدواژه و 17000 نمایه ترکیبی از کتاب الغدیر (علامه امینی) با قابلیت جستجوی لفظی ساده و پیشرفته در متن منابع، نمایه‌ها و کلیدواژه‌ها؛ و با امکان ارتباط میان کلیدواژه‌، نمایه و متن از راه‌های مختلف؛

5) معجم موضوعی علم کلام (کنزالحکمة 10): مشتمل بر چکیده مطالب کتاب شرح المواقف (ایجی) و تعلیقه‌های آن (شامل: 1342 چکیده، 4239 کلیدواژه و 28084نمایه)؛ چکیده مطالب کتاب شرح‌المقاصد (تفتازانی) و تعلیقه‌های آن (شامل: 6624 چکیده، 3389 کلیدواژه و 19367 نمایه)؛ فهرست تفصیلی مطالب 42 منبع مهم کلامی (شامل: 10282 فهرست مطالب، 4750 کلیدواژه و 25697 نمایه)؛ ارتباط میان کلیدواژه، چکیده یا فهرست و متن از راه‌های مختلف؛ قابلیت جستجوی لفظی ساده و پیشرفته در متن منابع، چکیده‌ها، فهرست، نمایه‌ها و کلیدواژه‌ها؛ امکان دسته‌بندی اطلاعات استخراج شده در چند مرحله؛

6) اصطلاح‌نامه کلام: مشتمل بر 3650 اصطلاح، به همراه 9300 مستند و تعریف از 280 منبع کلامی به همراه نمودار درختی اصطلاحات با امکان انواع جستجو در اصطلاحات، تعاریف و فهرست مطالب منابع و قابلیت دستیابی به روابط اصطلاح‌نامه‌ای هر اصطلاح و امکان ارتباط میان اصطلاحات، تعاریف، ارجاعات و متن منابع و... .