کتابشناسیهای تفصیلی علوم عقلی اسلامی
مقدمه
«كتاب‌شناسی» و «كتاب‌نگاری»، واژه‌هایی هستند كه امروزه به معنای معرفی سامان‌یافته منابع به همراه مشخصات مختلفی چون نام پدیدآور، عنوان منبع، تاریخ و محل نشر به كار می‌روند. در این اصطلاح معمولاً «كتاب»، مفهومی عام دارد كه پایان‌نامه، جزوه، نشریه، مقاله، نسخ خطی و حتی گاه فیلم‌ها را نیز دربرمی‌گیرد. معادلِ انگلیسی کتاب‌شناسی، بیبلیوگرافی (Bibliography) به معنای توصیف و بررسی کتاب است.
1) تاریخچه کتاب‌شناسی
گردآوری عناوین منابع و تنظیم آنها، پیشینه‌ای بسیار طولانی دارد. برخی، نخستین فهرست‌نویسی موضوعی منابع را مربوط به كتابخانه اسكندریه مصر می‌دانند كه حدود 330 سال پیش از میلاد به فرمان بطلمیوسِ اول تأسیس شد و شامل صدها هزار (بنا به نقلی هفتصد هزار) طومار پاپیروس (كاغذ) مصری بود. فهرست الواح كتابخانه نینوا نیز كه آثاری از آن در دوران معاصر به دست آمده است، از جمله فهرست‌نویسی‌های بسیار قدیم به شمار می‌آید.
فهرست‌نویسی کتابخانه‌ها در میان مسلمانان نیز پیشینه‌ای طولانی دارد. از گفته‌های ابن‌سینا در شرح احوال خود به‌دست می‌آید که در زمان وی، کتابخانه بخارا فهرست منابع داشته است. نیز بر اساس نوشته‌های ابن‌خلدون، دیوان‌های شاعران در کتابخانه قرطبه در عهد امویانِ اندلس فهرست‌نویسی شده بود و تعداد آنها به هشتصد و هشتاد صحیفه می‌رسید.
گفته شده جالینوس، پزشک یونانی سده دوم میلادی، نخستین کتاب‌شناسی را در غرب با عنوان کتاب کتاب‌های من تهیه کرد و در دو جلد به معرفی آثار خود پرداخت.
كتاب‌شناسی به شیوه جدید پس از صنعت چاپ پدید آمد. نخستین كتاب‌شناسی اروپایی در سال 1494م، یعنی حدود چهل سال پس از اختراع صنعت چاپ نگاشته شد. كتاب‌شناسی آثار پدیدآوران كلیسا نیز از اولین كتاب‌شناسی‌های اروپا بود. اما رشته كتاب‌شناسی و كتابداری به‌عنوان دانشی مستقل، در قرن هیجدهم پدید آمد. در این دوران، نه‌تنها كتاب‌شناسی با تحلیل و توصیف كتاب همراه شد، بلكه انتخاب بهترین چاپ نیز كار مهمی به شمار آمد. از قرن نوزدهم، گردآوری و ثبت عناوین منابع و ثبت مشخصات و تاریخ چاپ نیز بدان افزوده شد و در قرن بیستم، ویژگی‌های فنی چاپ نیز در كتاب‌شناسی مدنظر قرار گرفت. اما مراجعه به تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی نشان می‌دهد کتاب‌شناسی به شیوه‌ای مشابه و نزدیک به کتابشناسیهای امروز، در جهان اسلام پیشینه‌ای طولانی‌تر دارد؛ تدوین کتاب الفهرست ابن‌ندیم در قرن چهارم هجری، شاهدی روشن بر این مدعاست.
2) اهداف کتاب‌شناسی
گردآوری فهرست عناوین منابع و مشخصات آنها، اهداف و انگیزه‌های مختلفی داشته كه از مهم‌ترین آنها، شناسایی سریع منابع یك كتابخانه، یك پدیدآور، یك كشور، یا یك موضوع خاص است. البته اهداف فرعی دیگری نیز برای این كار وجود دارد كه از جمله آنها، ارائه كارنامه مجموعه‌ای مشخص است؛ چنان‌که آقابزرگ تهرانی در الذریعهْْ إلی تصانیف الشیعهْْ، ارائه كارنامه درخشان عالمان شیعه را مدنظر قرار داده است.
كتاب‌شناسی نقش بسیاری در رشد و گسترش علوم دارد؛ چه آنكه آشنایی با پیشینه هر پژوهش، نخستین گام برای ورود به آن و آشنایی با پیشینه بحث در هر موضوع، نیازمند شناسایی منابع و مراجعه به آنهاست. بنابراین، آسان‌سازی و سرعت بخشیدن به امر شناسایی منابع و دستیابی بدانها، از مهم‌ترین زمینه‌های پژوهش به شمار می‌آید.
3) کتابشناسیهای مرکز
«مركز پژوهشی دائرهْْ‌المعارف علوم عقلی اسلامی» وابسته به «مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی»، به‌منظور ایجاد زمینه‌های سرعت و دقت در امر پژوهش در علوم عقلی اسلامی، فعالیت‌های مختلفی را آغاز كرده است كه از جمله آنها، شناسایی و ثبت مشخصات آثار علوم عقلی اسلامی از كتابخانه‌های موجود در حوزه علمیه قم یا بعضی از دیگر نقاط كشور است.
هدف اصلی و اولیه كتاب‌شناسی‌های این مركز، شناسایی منابع تحقیق برای هر یك از انواع فعالیت‌های آن، مانند تهیه اصطلاح‌نامه‌ها، مدخل‌گزینی، چكیده‌نویسی و نمایه‌سازی، تهیه پرونده‌های علمی و دائرهْْ‌المعارف‌های علوم عقلی اسلامی است. با توجه به اینکه گستره و هدف کتابشناسیهای مرکز، رشته‌های علوم عقلی اسلامی است، ممکن است تنها بخش‌هایی از مجموعه‌های چندجلدی یا اجزای یک جلد که با علوم عقلی اسلامی یا یکی از رشته‌های آن مرتبط بوده، معرفی و از دیگر بخش‌ها صرف‌نظر شده باشد.
همچنین، با توجه به هدف مرکز در کتاب‌شناسی‌ها، کتابخانه‌هایی که جامعیت مطلوبی داشتند و دسترسی به آنها آسان‌تر بود، در دستور کار قرار گرفتند. ازاین‌رو، بیشترین منابع از کتابخانه مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی و کتابخانه این مرکز (مرکز پژوهشی دائرهْْ‌المعارف علوم عقلی اسلامی) شناسایی و معرفی شده‌اند.
4) انواع کتاب‌شناسی‌ها
كتاب‌شناسی‌های مركز دو دسته‌اند:
- دسته اول، کتاب‌شناسی‌هایی هستند كه تنها مشخصات نشر، درجه و موضوعات كلی منابع را در دو یا سه شاخه دربردارند.
- دسته دوم، افزون بر مشخصات نشر، موضوعات تفصیلی و عناوین ریز مطالب كتاب‌ها را به‌صورت درختی معرفی كرده و به صفحه محل درج موضوع در كتاب اصلی ارجاع داده‌اند. این دسته از کتاب‌شناسی‌ها را «کتابشناسیهای تفصیلی علوم عقلی اسلامی» نامیده‌ایم.
5) شیوه تهیه
برای تهیه این مجموعه، نخست اطلاعات كتاب‌شناسی به‌دست پژوهشگران در كاربرگ‌هایی وارد می‌شوند و سپس به‌وسیله نرم‌افزار ورود اطلاعات، به بانك اطلاعات منتقل می‌گردند. برای تبدیل اطلاعات كاربرگ‌ها به كتاب‌های کتاب‌شناسی، نرم‌افزاری برای كتاب‌سازی تهیه شده است كه اطلاعات موجود در بانك را به صفحات كتاب تبدیل می‌كند.
نرم‌افزار كتاب‌ساز ِ«کتاب‌شناسی» دو نوع خروجی دارد: خروجی نخست، تنظیم مطالب در صفحات كتاب است كه با صفحه‌بندی اولیه همراه است و خروجی دوم آن، فهرست نمایه‌های مختلف است. از ویژگی‌های این نرم‌افزار این است كه به‌صورت قالبی بدون محتوای خاص، تهیه شده است و با داده‌های متناسب و گوناگون، خروجی‌های جدید و متنوعی خواهد داشت. كتاب پیش رو، نمونه‌ای از این دو نوع خروجی است.
6) معرفی
كتاب‌های کتاب‌شناسی تفصیلی این مركز، از دو بخش تشكیل شده‌اند: معرفی منابع و فهرست‌ها.
1-6) بخش اول: اطلاعات کتاب‌شناختی و نمایه‌ها
در بخش اول، هر كتاب با گزینه‌های ذیل معرفی شده است: شهرت و نام پدیدآور، تاریخ ولادت و وفات پدیدآور، شماره منبع، نماد نوع منبع، عنوان منبع، نام مترجم، مصحح، محقق و...، معادل انگلیسی پدیدآوران منابع (در ترجمه‌ها)، محل نشر، نام ناشر، تاریخ نشر، نوبت چاپ، تعداد صفحات، قطع، زبان، شابك (شماره استاندارد بین‌المللی كتاب)، درجه، محل نگهداری، شماره ثبت، نمایه‌ها، محل درج و شماره جلد (در موارد لازم). در ادامه، به توضیح برخی از این عناوین می‌پردازیم.
1-1-6) نام پدیدآور
نام پدیدآور، نخستین گزینه معرفی منابع است. در انتخاب و تنظیم نام پدیدآوران، ضوابطی رعایت شده است. برخی از این ضوابط عبارت‌اند از:
- تلاش شده نام‌های مشهورتر كه معمولاً به‌عنوان مدخل در فرهنگ‌ها و دائرهْْ‌المعارف‌ها به كار می‌روند، شناسایی و در جایگاه نام پدیدآوران قرار گیرند. پس از این نام‌ها، مكمل هر نام كه معمولاً اسم پدیدآور است، آورده شده است.
آشنایان با شیوه انتخاب مدخل‌های اعلام، می‌دانند برای گزینش نام مشهورتر، ضوابط و شاخصه‌هایی وجود دارد، اما این ضوابط و شاخصه‌ها در همة مراکز علمی به یک گونه نیستند. به‌علاوه، در مقام برگزیدن مصادیق نیز ممکن است اختلاف‌نظرهایی وجود داشته باشد. این مرکز پس از تعیین ضوابط و برگزیدن مصداق‌های روشن آنها، موارد اختلافی را به شورایی از کارشناسان واگذار کرده که گاه با اختلاف‌نظر، نام مشهورتر یک عَلَم را به تصویب رسانده‌اند. بنابراین، ممکن است برخی از پژوهشگرانی که با این مجموعه روبه‌رو می‌شوند، دربارة نام مشهور برگزیده شده، دیدگاه دیگری داشته باشند.
به هرحال، تلاش ویژه مرکز برای دستیابی به نام مشهورتر پدیدآوران، یکی از امتیازهای این مجموعه در مقایسه با دیگر آثار موجود در کتاب‌شناسی است.
- اگر نام پدیدآور، یکی از مدخل‌های اصلی فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی ـ که از سوی همین مرکز در سال 1388 منتشر شده ـ باشد، با آن مدخل، هماهنگ شده است.
- اگر نام اصلی پدیدآور به یكی از زبان‌های لاتین بوده، نام او پس از تاریخ ولادت و وفات با حروف لاتین نیز ذكر شده است.
- اگر منبعی چند پدیدآور داشته، پس از نام پدیدآور، نام دیگر پدیدآوران آن منبع آورده شده است.
- پدیدآورانی که نام‌های آنها با «اب» و «ابن» به فرزند، پدر یا جدّ منسوب شده‌اند یا القابی منسوب به قبیله یا مکان دارند، دو گونه‌اند: یا این افراد به بخشی از این‌گونه نام‌ها شهرت دارند یا چنین نیست. در صورت اول، نام مشهور آنها مقدم شده و بقیه نام، پس از آن قرار گرفته است، مانند: «ابن‌سینا، حسین بن عبدالله»؛ در غیر این صورت، در بیشتر موارد نام پدر، جدّ یا لقب آنها که به مکان یا قبیله منسوب است و در آخرین بخش نام قرار گرفته، مقدم قرار داده شده است، مانند: «صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم».
2-1-6) تاریخ ولادت و وفات
پس از نام پدیدآور، تاریخ ولادت و وفات یا قرنی که در آن می‌زیسته و درباره کسانی كه در قید حیات هستند، تاریخ ولادت آنها، در پرانتز آورده شده است.
در محل درج تاریخ ولادت و وفات پدیدآورانی که در قید حیات هستند، اما به تاریخ ولادت آنها دست نیافتیم و معاصرانی که اطلاع دقیقی از تاریخ ولادت یا وفات آنها پیدا نکردیم، واژه «معاصر» را به کار بردیم. معاصران، کسانی هستند که در قرن بیستم و بیست و یکم میلادی، یا چهاردهم و پانزدهم قمری و یا چهاردهم شمسی زندگی می‌کنند.
در مواردی كه نام پدیدآوران منابع در میان مدخل‌های فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی وجود داشته، تاریخ ولادت و وفات پدیدآوران، با آن فرهنگ‌نامه هماهنگ شده است و در بقیه موارد، تلاش شده با مراجعه به منابعی دیگر، مانند تک‌نگاری‌ها، مستند مشاهیر و پایگاه‌های اینترنتی، به تاریخ‌ها دست یابیم و با وجود این، هنوز شماری از پدیدآوران بدون تاریخ مانده‌اند.
به هرحال، تلاش مرکز برای دستیابی به تاریخ ولادت و وفات پدیدآوران و درج آنها در این مجموعه، این کتاب‌شناسی را در مقایسه با کتاب‌های مشابه، ممتاز کرده است.
3-1-6) شماره منبع
پس از تاریخ ولادت و وفات، شماره منبع اثر آمده است. شماره منبع كه در واقع، شمارش منابع به ترتیب عدد است، افزون بر اینكه تعداد منابع شناسایی شده را نشان می‌دهد، ابزاری برای استفاده از فهرست‌های مختلف این كتاب‌شناسی است؛ چه آنكه در فهرست‌های مختلف به جای ارجاع به صفحه‌ای كه در آن هر اثر معرفی شده، به شماره منبع اثر ارجاع داده شده است.
4-1-6) نمادها
پس از تاریخ ولادت و وفات، نمادی قرار داده شده كه نوع منبع را معرفی می‌كند؛ یعنی اینكه آن منبع كتاب، مجموعه مقالات، مجموعه رسائل یا... است، به‌وسیله نمادهایی نشان داده شده است. این نمادها در بخش معرفی اختصارها و نشانه‌ها در آغاز همین كتاب معرفی شده‌اند.
منابع معرفی شده در بخش اول این كتاب، در سه دسته كلی قرار می‌گیرند و هر كدام نیز اقسامی دارند.
1-4-1-6) كتاب‌ها
دسته اول، كتاب‌ها هستند که خود به پنج گروه تقسیم می‌شوند:
أ) كتاب( : نوشته‌هایی كه دارای بخش‌هایی مانند مقاله، رساله و... نیستند، بلكه مجموعه‌ای بسیط به شمار می‌آیند و تنها ممكن است دارای بخش، فصل و عناوینی مانند آن باشند، «کتاب» نامیده شده‌اند.
ب) مجموعه رسائل* : كتاب‌هایی كه از تعدادی رساله تشكیل شده‌اند «مجموعه رسائل» نامیده شده‌اند. مراد از رساله، نوشته‌هایی مستقل و نسبتاً كوتاه درباره یك موضوع‌اند كه از سوی قدما نوشته شده‌اند. این تعریف، با عنایت به این مطلب است كه امروزه كاربرد رساله به گونه دیگری است؛ زیرا آنچه در گذشته رساله نامیده می‌شد، امروزه معمولاً مقاله نام دارد. رسائل ابن‌سینا و رسائل صدرالمتألهین نمونه‌هایی از «مجموعه رسائل» به‌شمار می‌آیند.
ج) مجموعه مقالات% : مراد از مجموعه مقالات، كتاب‌هایی هستند كه دربردارنده مجموعه‌ای از مقاله‌ها یا سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های پیاده شده‌اند. مراد از مقاله، نوشته‌هایی مستقل و نسبتاً كوتاه درباره یك موضوع‌اند كه از سوی معاصران نوشته شده‌اند. مقالات فلسفی شهید مطهری و بیست گفتار ایشان و كتاب‌هایی مانند مجموعه مقالات مربوط به یك همایش، از جمله كتاب‌هایی هستند كه ذیل عنوان مجموعه مقالات قرار می‌گیرند.
د) مجموعه آثار' : مراد از مجموعه آثار، مجموعه‌ای از نوشته‌های یك پدیدآور، اعم از كتاب، مقاله یا مكاتبه‌های علمی و غیرعلمی است كه در یك مجموعه گرد آمده‌اند. مجموعه آثار با عناوین مختلفی مانند مجموعه آثار، مجموعه مصنفات و دوره آثار منتشر می‌شوند. مجموعه آثار شهید مطهری، مجموعه مصنفات شیخ اشراق و دوره آثار افلاطون از این قبیل‌اند.
ه) مجموعه مقاله ـ مدخل# : مراد از «مجموعه مقاله ـ مدخل»، كتاب‌هایی هستند كه با عناوینی مانند دائرهْْ‌المعارف، فرهنگ‌نامه، دانشنامه، معجم و در زبان‌های دیگر با عناوینی معادل آنها منتشر می‌شوند. این‌گونه كتاب‌ها معمولاً متشكل از تعداد زیادی مقاله هستند كه با سامانی خاص در آن چینش می‌شوند. مقالات این‌گونه كتاب‌ها معمولاً به‌صورت الفبایی تنظیم می‌شوند و همه مقالات آن درباره قلمرو خاصی است. دائرهْْ‌المعارف فرید وجدی، دائرهْْ‌المعارف بستانی، دانشنامه جهان اسلام و فرهنگ اعلام علوم عقلی اسلامی از این دسته كتاب‌ها به‌شمار می‌آیند.
2-4-1-6) نشریات
مجموعه‌هایی كه به‌صورت روزانه، هفتگی، ماهانه، فصل‌نامه، دوفصل‌نامه، سالنامه و گاهنامه منتشر می‌شوند، «نشریه» نامیده شده‌اند. نشریات دست‌كم دو دسته‌اند: اگر صحافی شوند و به شكل كتاب درآیند، «مجله» نیز نامیده می‌شوند و اگر به‌صورت اوراق مستقل عرضه شوند، نام روزنامه، هفته‌نامه و... به خود می‌گیرند. نشریات علمی معمولاً از مقالاتی تشكیل می‌شوند و به‌صورت مجله درمی‌آیند.
3-4-1-6) اجزای كتاب‌ها و نشریات
در این كتاب‌شناسی، اجزای كتاب‌هایی كه در یك مجموعه هستند، جداگانه معرفی شده‌اند. دلیل این تفكیك آن است كه اولاً، ممكن است بعضی از اجزای یك مجموعه، مرتبط با موضوعات عقلی یا رشته خاصی از آن نبوده و نیازمند معرفی نباشند. ثانیاً، اجزای هر مجموعه، معمولاً استقلال نسبی دارند و هر كدام در موضوع خاصی تدوین شده‌اند و جداسازی آنها، موجب سرعت پژوهشگران در دستیابی به منبع و موضوع مورد نظر آنها خواهد شد.
گفتنی است در محل معرفی اجزای كتاب‌ها، در صورتی که بیش از سه جزء از کتاب معرفی شده باشد، مشخصات نشر كتابی كه این جزء را دربردارد، ذكر نشده، بلكه این اجزا به اصل مجموعه‌ای كه این جزء در آن درج گردیده و ما آن را «کتاب مادر» می‌نامیم، ارجاع داده شده‌اند. در كتاب مادر همه مشخصات نشر این كتاب ذكر شده است.
1-1-1) محل درج
اگر منبع معرفی شده، جزئی از مجموعه‌ها، كتاب‌ها یا نشریه‌ها باشد، پس از نام منبع، ذیل عنوانِ «محل درج»، نام اثری كه مقاله یا كتاب در آن مندرج است، ذكر شده و به شماره منبع آن با علامت () ارجاع داده، و پس از آن، شماره صفحاتی كه این جزء در آن ذكر شده، آورده می‌شود. گفتنی است اگر اجزای معرفی شده از یک اثر کمتر از سه جزء باشد، مشخصات اثر محل درج ذیل همان جزء ذکر شده و به محل درج آن جزء ارجاع نمی‌شود.
1-1-2) نام مترجم
اگر اثر معرفی شده، ترجمه باشد، نام مؤلف در بخش پدیدآور و نام مترجم پس از عنوان منبع ذیل عنوان ترجمه قرار می‌گیرد و اگر اثر ترجمه شده از زبان‌های غیرفارسی و عربی و با حروف لاتین باشد، نام مؤلف نیز به زبان اصلی با حروف لاتین آورده می‌شود.
1-1-3) تحقیق، تصحیح و...
اگر منبعی دارای تحقیق، تصحیح، تعلیقه، مقدمه یا افزوده‌ای دیگر باشد كه نویسندة آن، غیر از پدیدآور اصلی است یا غیر از عنوان نویسندگان، عناوین دیگری مانند گردآورنده، سرویراستار و... در شناسنامه کتاب وجود داشته باشد، پس از عنوان منبع، نام آنها ذیل همین عناوین آمده است.
1-1-4) تعداد صفحات
تعداد صفحات هر منبع، از گزینه‌هایی است که در شناسنامه هر کتاب معرفی شده است، اما باید به یاد داشت گاه در بخش‌های گوناگون یک کتاب، چند نوع شماره صفحه به‌کار رفته است یا در بخش‌های مختلف یک کتاب، یک نوع شماره چندبار از ابتدا آغاز شده است. با توجه به این نکته، ممکن است ما نیز به پیروی از کتاب و به تناسب اثر، چند نوع شماره را به یکدیگر عطف کرده باشیم. برای نمونه «یک ـ سیزده + 250-1 صفحه» یا «الف ـ ن + یک ـ سیزده + 250-1 صفحه» یا «صص 394-383» یا «380 صفحه».
1-1-5) درجه منبع
درجة اعتبار و ارزش كتاب بر اساس ضوابط درجه‌بندی ذیل عنوان «ردیف...» ذكر می‌شود. همچنین اگر اثر ترجمه باشد، درجه ترجمه ذیل همین عنوان می‌آید. درجه‌بندی منابع بر اساس اهمیت و اعتبار آنها انجام می‌گیرد و بهره‌های فراوانی برای پژوهشگران، به‌ویژه نوآموزان علوم عقلی دارد؛ از جمله اینكه پژوهشگران از طریق آن می‌توانند قلمرو تحقیق خود را به حدود موردنظر محدود كنند و زمینة اعتبار تحقیقات خود را به‌لحاظ اعتبار منابع فراهم آورند.
گفتنی است برای دستیابی به مصداق معیارهای کلی درجه‌بندی، معیارهایی کاربردی در نظر گرفته شده است. برای نمونه، مقالات نشریات بر اساس رتبة علمی نشریه درجه‌بندی شده‌اند و مثلاً مقالات نشریات دارای رتبه «علمی‌ـ پژوهشی»، درجة 2 به‌شمار آمده‌اند.
1-1-5-1) ضوابط درجه‌بندی
در این مجموعه منابع و آثار علوم عقلی اسلامی به‌لحاظ اهمیت و اعتبار در سه درجه قرار می‌گیرند:
1-1-5-1-1) آثار درجه اول
مراد از آثار درجه اول علوم عقلی اسلامی، آثار برجسته، ممتاز و مهم در رشته‌های علوم عقلی است كه دست‌كم یكی از معیارهای ذیل را داشته باشند:
أ) از آثار برجسته صاحبان مكتب و مشرب در علوم عقلی اسلامی باشند.
ب) از آثار برجسته شارحان و ناقدان مشهور و اثرگذار باشند.
ج) از آثار مهم و برجسته صاحب‌نظران علوم عقلی اسلامی، به شرط آنكه مشتمل بر نوآوری باشند.
1-1-5-1-2) آثار درجه دوم
مراد از آثار درجه دوم، آثاری است كه معیارهای آثار درجه یك را ندارد، ولی مراجعه به آنها برای پژوهش‌های علمی ضروری است. آثار درجه دوم باید دست‌كم یكی از معیارهای ذیل را داشته باشند:
أ) از آثاری باشند كه از نظر گردآوری آرا و اقوال بزرگان علوم عقلی اسلامی یا ارجاع به منابع فراوان و معتبر یا دسته‌بندی مباحث و توجه به زوایای گوناگون بحث و تشریح مطالب، برجستگی خاصی دارند.
ب) مقاله‌ها، پایان‌نامه‌ها و تك‌نگاری‌ها در علوم عقلی اسلامی كه به‌صورت دقیق و تحقیقی نگاشته شده‌اند.
ج) معجم‌ها، دائرهْْ‌المعارف‌ها، فرهنگ‌نامه‌ها، تاریخ‌نگاری‌ها، کتاب‌شناسی‌ها و آثار تخصصی مربوط به اعلام علوم عقلی اسلامی؛ مانند تراجم، رجال، تذكره‌ها و... .
د) آثاری كه به‌وسیله صاحب‌نظران معروف در یكی از رشته‌ها یا موضوعات علوم عقلی اسلامی در زمینه تخصصی آنها نگاشته شده، اما نوآوری و برجستگی ویژه‌ای نداشته نباشند.
ه) آثار تحقیقی كه از سوی مراكز معتبر و معروف داخلی یا خارجی نگاشته شده‌اند؛ مگر آنكه یكی از معیارهای آثار درجه یك را دارا باشند.
1-1-5-1-3) آثار درجه سوم
مراد از آثار درجه سوم، آثاری است كه مراجعه به آنها برای تحقیقات علمی، ضرورت ندارد، ولی برای توسعه، تكمیل و توجه به زوایای گوناگون بحث سودمند است یا به دلیل عدم دسترسی به منابع درجه اول و دوم یا كمبود منابع در موضوع مورد بررسی، مراجعه به آنها ضرورت می‌یابد. ترجمه‌های معتبر آثار علوم عقلی اسلامی، از جمله آثار درجه سوم به شمار می‌آیند كه تنها در صورت عدم دسترسی به متن اصلی یا دشواری فهم، به آنها مراجعه می‌شود.
گفتنی است ازآنجاكه تعیین دقیق درجه آثار پدیدآوران معاصر، نیازمند مطالعه دقیق همه محتوای آنهاست و انجام چنین كاری معمولاً برای همه منابع عملی نیست، برای تعیین مصادیق درجه، معیارهای فرعی‌تری نیز در نظر گرفته شده است. اما چون به هر حال، احتمال خطا در این‌گونه موارد وجود دارد، جا دارد پیشاپیش از پدیدآورانی كه شاید در تعیین درجه آثار آنها غفلتی رخ داده باشد، پوزش بطلبیم.
1-1-6) کتابخانه
ذیل عنوان کتابخانه، نام کتابخانه‌ای که منبع در آن نگهداری می‌شود و شماره ثبت منبع در آن کتابخانه آمده است. با توجه به طولانی بودن نام مراکز و کتابخانه‌ها، برای اختصار، واژه‌ای برای معرفی کتابخانه انتخاب شده و نام کامل و عناوین اختصاری آنها در بخش «اختصار نام کتابخانه‌ها» در ابتدای کتاب آمده است.
با توجه به حجم فراوان اطلاعاتی که در این مرکز به‌دست آمده بود، به‌منظور متمرکز کردن نیروها بر آماده‌سازی این مجموعه برای انتشار، از چند سال پیش شناسایی منابع جدید متوقف شد. بنابراین، نمی‌توان گفت همة منابع عقلی کتابخانه‌هایی که نام آنها در این کتاب وجود دارد، شناسایی شده و اطلاعات به‌دست‌‌آمده از آنها به‌روز و جدید است.
همچنین با توجه به فاصلة زمانی میان شناسایی منابع و عرضة آنها، ممکن است تعداد اندکی از شماره‌های ثبت منابع در کتابخانه‌ها تغییر کرده باشد.
1-1-7) ناشر
به منظور تسهیل در امر جست‌وجو در فهرست پایان کتاب، نام ناشران، به‌ویژه آنها که
در کتاب‌های مختلف به‌صورت‌های گوناگون درج شده‌اند، هماهنگ‌سازی شده، در این
راستا کوشیده‌ایم حتی‌الامکان تنها نام اصلی انتشارات ذکر و افزوده‌های آن حذف شود.
برای مثال، منشورات مکتبة آیةالله العظمی المرعشی به «مکتبة آیةالله العظمی مرعشی» تبدیل شده است.
1-1-8) نوبت چاپ
دربارة نوبت چاپ اول، یادآوری این نکته لازم است که اگر در شناسنامه کتاب‌های چاپ اول، نوبت چاپ ذکر شده، آن را آورده‌ایم و درغیراین‌صورت، نوبت چاپ را در مشخصات نشر کتاب ذکر نکرده‌ایم؛ یعنی در ارائه اطلاعات، از خود کتاب‌ها پیروی کرده‌ایم.
1-1-9) نمایه‌ها
نمایه‌های موضوعی، مهم‌ترین بخش کتابشناسیهای تفصیلی علوم عقلی اسلامی است. وجود سه ویژگی در این نوع كتاب‌شناسی، كتاب‌شناسی‌های مركز را بر دیگر كتاب‌شناسی‌های همراه با نمایه‌های موضوعی، برتری بخشیده است: 1) همه موضوعات استخراج شده از منابع دسته‌بندی و به‌صورت درختی تنظیم شده‌اند. 2) موضوعات استخراج‌شده از هر كتاب در مقایسه با دیگر كتاب‌شناسی‌های از این نوع، جامع‌تر است. 3) تعداد كتاب‌هایی كه در هر یك از رشته‌های اصلی علوم عقلی و فلسفه‌های مضاف، موضوع‌نویسی شده‌اند، بی‌سابقه است.
موضوعات كتاب‌ها به یكی از دو صورت كلیدواژه (نمایه مفرد) و واژه‌های مركب (نمایه تركیبی) نوشته شده‌اند و در كنار شاخه‌های زیرین این نمایه‌ها، شماره صفحه كتابی كه موضوع یادشده در آن صفحه آمده، بین دو هلال () آورده شده است. سیر درختی موضوعات، از كلی‌ترین موضوع (عنوان رشته علمی) آغاز می‌شود و به موضوعات كاملاً جزئی انجام می‌پذیرد. توضیح برخی از عناوین مطرح در این نمایه‌ها در ادامه خواهد آمد.
1-1-9-1) توضیح برخی موضوعات در نمایه‌ها
پیش‌تر گفتیم سیر درختی موضوعات در نمایه‌ها، از كلی‌ترین موضوع آغاز و به موضوعات جزئی منتهی می‌شود. این سیر دست‌کم از سه شاخه تشکیل شده است: أ) شاخه نخست معرف رشته‌های علوم عقلی اسلامی است؛ ب) شاخه دوم علم را به چند موضوع کلی تقسیم می‌کند. این تقسیم متناسب با رشته علمی مورد نظر صورت گرفته و جایگاه موضوعات شاخه سوم را در علم مشخص می‌کند؛ ج) آخرین شاخه، نمایه‌هایی است که از آثار علوم عقلی استخراج شده و شماره صفحه منبع مورد نظر در کنار آن قرار گرفته است. درصورتی‌که نمایه‌ها در این شاخه متعدد باشند، با نشانه (؛) از یکدیگر تفکیک شده‌اند.
1-1-9-1-1) موضوعات مربوط به علوم
نمایه‌های مربوط به کلیات و مسائل علوم عقلی اسلامی، ذیل این بخش از موضوعات قرار گرفته است. البته شاخه‌های فرعی این موضوعات، با توجه به ویژگی‌ها و تبویب مختلف در علوم گوناگون، در مواردی متفاوت خواهد بود. در ادامه، پرتکرارترین موضوعات را معرفی می‌کنیم.
كلیات: منظور از كلیات رئوس ثمانیه، مبادی تصوری و مقدمات علم است؛ مانند موضوع، اهمیت، غایت، فایده، تقسیمات علم و نیز ارتباط هر علم با علوم دیگر.
مباحث: برای نمایه‌هایی که به مسائل مطرح در علوم می‌پردازند، اگر آن مسائل به بخش خاصی در علم متعلق بود، در شاخه دوم، عنوان آن بخش خاص ذکر می‌شود؛ مانند «برهان نظم در متون فلسفی» که ذیل «فلسفه > الهیات بالمعنی الاخص» آمده است. اما اگر علمی دارای بخش مصطلحی نبود، برای تمایز با «مسائل» كه بعد از تاریخ هر علم آمده و بیانگر شكل‌گیری و تاریخچه خود علم است، از واژه «مباحث» استفاده شده است؛ مانند «برهان نظم در متون كلامی» كه ذیل «كلام > مباحث» درج گردیده است.
فلسفه / ... تطبیقی: منظور از عنوان تطبیقی در مضاف‌الیه یكی از عناوین ردیف دوم،
مانند «فلسفه تطبیـقی» یا «منطق تطبیـقی»، این است كه میـان دو یا چنـد مكتب، گرایش، مذهـب، دین یـا شخصیت‌های برجستـه هـر یك از آنها در آراء، روش و دیگـر مسائل مقایسه شده باشد.
1-1-9-1-2) موضوعات مربوط به تاریخ علوم
این دسته از نمایه‌ها، دربردارنده مباحثی است كه به پیدایش، تحولات و ادوار تاریخی علم می‌پردازد. این مباحث گاه با محور قرار دادن شخصیت‌های علمی به شرح حال و معرفی آثار و آرای ایشان می‌پردازد، و گاه گرایش‌ها و مكاتب مطرح را در رشته علمی مورد نظر معرفی می‌کند. همین موارد به‌طور معمول ملاک تقسیم موضوعات تاریخ علوم قرار گرفته است. براین‌اساس، موضوعات ذیل در شاخه دوم نمایة تاریخ علوم بیشترین فراوانی را دارد.
آثار: مراد معرفی اثر خاصی از علوم عقلی اسلامی یا مرتبط با آنها در یك منبع است. در این موارد، آثار به‌طور مفصل معرفی شده و به مباحثی مانند معرفی مؤلف، محتوای اثر، نسخه‌ها، شرح‌ها، ترجمه‌ها و نقد آن پرداخته شده است.
اشخاص: ذیل این موضوع، مطالبی قرار می‌گیرد كه منبع به معرفی شخصیت‌های علوم عقلی اسلامی یا مرتبط با آن پرداخته باشد. در این مورد، منبع باید به شرح حال، معرفی آثار، اساتید، شاگردان و آرای اجمالی وی اشاره كرده باشد و اگر صرفاً به آرای وی اشاره شده باشد، در زیرشاخه‌های موضوع‌محور، مثلاً الهیات بالمعنی الاعم یا اخص خواهد آمد.
اماكن: منظور، مكان‌هایی است كه به‌نحوی در ترویج و گسترش علوم عقلی اسلامی یا معرفی شخصیت و گرایشی نقش دارند؛ مانند بیت الحكمة، مقبره ابن‌سینا و خانقاه.
گرایش‌ها: شامل معرفی مكاتب، فرق و مذاهب علوم عقلی اسلامی است. بنابراین، اگر در منبعی به معرفی و آرای یك مكتب یا فرقه پرداخته باشد، بعد از واژة گرایش‌ها، نام رایج آن مكتب به‌عنوان موضوع نوشته می‌شود؛ مانند فلسفه مشاء، حكمت اشراق، فتوّتیه، معتزله، زیدیه، نوافلاطونیان و غیره.
مرجع: اگر مسائل در منبعی به‌صورت فهرست‌وار ذكر شده باشد، نمایه آن ذیل مرجع می‌آید؛ مانند نام بردن اجمالی آثار یك فرد، تعریف اجمالی اصطلاحات یك علم یا معرفی اجمالی شخصیت‌های علمی.
مسائل: در زیر این عنوان، مطالب مربوط به پیدایش، سیر تحول یك علم و عوامل افول و گسترش آن خواهد آمد.
در اینجا یادآوری دو نکته درباره موضوعات مربوط به تاریخ علوم مناسب می‌نماید:
- با توجه به اینکه کتاب‌هایی که در تاریخ یک علم نوشته می‌شوند، گاه موضوع‌محور و گاه شخصیت‌محورند، کتاب‌ها و مقالاتی هم که به معرفی احوال، آثار و آرای فیلسوفان مسلمان پرداخته‌اند، در این مجموعه، از منابع تاریخ فلسفه اسلامی به‌شمار آمده‌اند؛ هرچند در این کتاب‌ها و مقالات، تنها به احوال، آثار و آرای غیرفلسفی این شخصیت‌ها پرداخته شده باشد.
- درباره نمایه‌هایی که موضوع آنها آثار، اشخاص، اماکن و گرایش‌ها بوده، با توجه به روشن بودن موضوع و برای رعایت اختصار، این شاخه‌ها در متن ذکر نشده‌اند.
1-1-9-1-3) ملحقات
نمایه‌هایی كه غیرمستقیم با موضوعات علوم عقلی اسلامی مرتبط هستند، جزو ملحقات قرار گرفته‌اند. در این موارد، واژه «ملحقات» به عناوین شاخه نخست نمایه‌ها افزوده شده است. برای نمونه، بحث وجود در آثار ارسطو این‌گونه دسته‌بندی شده است:
ملحقات فلسفه > الهیات بالمعنی الاعم > تعریف وجود
گفتنی است در این کتاب‌شناسی، مواردی مانند فلسفه یونان، فلسفه قرون وسطا،
فلسفه غرب، فلسفه شرق و دانشمندان مسلمان، معیار الحاق موضوعات به تاریخ فلسفه اسلامی بوده‌اند.
یادآوری
توجه به چند نکته درباره نمایه‌ها شایسته می‌نماید:
أ) نمایه‌ها از طریق مراجعه به فهرست‌ها و مطالعه اجمالی متن منابع به‌دست آمده‌اند؛ ازاین‌رو، نباید انتظار داشت هیچ موضوعی از قلم نیفتاده باشد.
ب) ملاك انتخاب منابع یك رشته، موضوعات غالب آنها بوده است. برای مثال، منابع معرفی شده در كتاب‌شناسی تفصیلی تاریخ فلسفه اسلامی، منابعی هستند كه موضوع غالب آنها تاریخ فلسفه اسلامی بوده است، اما هنگام استخراج موضوعات یك منبع، به استخراج موضوع غالب بسنده نشده است. ازاین‌رو، عناوین موضوعات به موضوع غالب اختصاص ندارد، بلكه موضوعات دیگر علوم نیز آورده شده‌اند.
ج) برخی از اصطلاحاتی كه در موضوعات به كار رفته‌اند، مشترك لفظی‌اند. معانی
مورد نظر از مشتركات لفظی، در میان دو هلال (پرانتز) بیان شده‌اند؛ مگر در جایی
که معنای مورد نظر ابهامی داشته، که در این هنگام، به‌صورت مبهم باقی مانده
است.
د) در نمایه‌های یک منبع، موضوعات یکسان در متن تکرار نشده‌اند.
2-6) بخش دوم: فهرست‌ها
بخش دوم این كتاب، به فهرست‌های گوناگونی اختصاص یافته است كه زمینه جست‌وجو را در بخش اول كتاب فراهم می‌كند. این فهرست‌ها در جلد چهارم و پنجم این اثر آمده است. در اینجا به توضیح کوتاه هر یک از آنها بسنده می‌کنیم و توضیح بیشتر را در همان مجلدات ارائه خواهیم کرد.
- فهرست پدیدآوران: این فهرست دربردارنده نام کسانی است که آثار آنها در این کتاب‌شناسی معرفی شده است. از مزایای فهرست حاضر این است که نقش‌های مختلف پدیدآوران، همچون مؤلف، مترجم، محقق، مصحح و تعلیقه‌نویس، جدا از یکدیگر ذکر شده‌اند.
-
فهرست منابع فارسی: این فهرست، منابع فارسی را که در این کتاب معرفی شده‌اند،
ارائه می‌دهد. - فهرست منابع عربی: این فهرست، منابع عربی را که در این کتاب معرفی شده‌اند، ارائه می‌دهد.
- فهرست گرایش‌ها: مراد از گرایش‌ها، مکاتب، فِرق و نحله‌هایی هستند که درباره آنها در منابع کتاب‌شناسی‌شده، بحث شده است.
- فهرست موضوعات: در این فهرست، اصطلاحات منابع، معرفی شده و به محل درج آنها در بخش اول همین كتاب ارجاع شده است.
- فهرست اشخاص: در این فهرست، نام اشخاصی ذکر شده که درباره آنها در منابع کتاب‌شناسی شده، بحث شده است.
گفتنی است از میان فهرست‌های پیش‌گفته فهرست اشخاص در جلد پنجم این اثر آورده شده و جلد چهارم به بقیه فهرست‌ها اختصاص یافته است.
لوح‌های فشرده
اطلاعات کتابشناسیهای مرکز، افزون بر عرضه در قالب کتاب‌های کتاب‌شناسی، هم‌زمان در قالب نرم‌افزارهایی با امکانات نرم‌افزاری شایسته عرضه می‌شود.
گفتنی است در بخش نمایه‌های این اثر، برخی شاخه‌ها در صورت وجود قرینه، برای
رعایت اختصار حذف شده‌اند، ولی در نسخه نرم‌افزاری شاخه‌ها به‌صورت كامل ارائه می‌شوند.
