مناسبت ها
نشريات تخصصي
پيوندهاي داخلي
محصولات مرکز
معجم هاي موضوعي (نرم افزارها)
اصطلاح‌نامه‌ها
تک نگاريها
کتاب‌شناسي‌ها
کتاب‌ها و نرم افزارهاي معجم موضوعي
سایت‌های مرتبط
کتابشناسيهاي تفصيلي علوم عقلي اسلامي
مقدمه
«كتاب‌شناسي» و «كتاب‌نگاري»، واژه‌هايي هستند كه امروزه به معناي معرفي سامان‌يافته منابع به همراه مشخصات مختلفي چون نام پديدآور، عنوان منبع، تاريخ و محل نشر به كار مي‌روند. در اين اصطلاح معمولاً «كتاب»، مفهومي عام دارد كه پايان‌نامه، جزوه، نشريه، مقاله، نسخ خطي و حتي گاه فيلم‌ها را نيز دربرمي‌گيرد. معادلِ انگليسي کتاب‌شناسي، بيبليوگرافي (Bibliography) به معناي توصيف و بررسي کتاب است.
1) تاريخچه کتاب‌شناسي
گردآوري عناوين منابع و تنظيم آنها، پيشينه‌اي بسيار طولاني دارد. برخي، نخستين فهرست‌نويسي موضوعي منابع را مربوط به كتابخانه اسكندريه مصر مي‌دانند كه حدود 330 سال پيش از ميلاد به فرمان بطلميوسِ اول تأسيس شد و شامل صدها هزار (بنا به نقلي هفتصد هزار) طومار پاپيروس (كاغذ) مصري بود. فهرست الواح كتابخانه نينوا نيز كه آثاري از آن در دوران معاصر به دست آمده است، از جمله فهرست‌نويسي‌هاي بسيار قديم به شمار مي‌آيد.
فهرست‌نويسي کتابخانه‌ها در ميان مسلمانان نيز پيشينه‌اي طولاني دارد. از گفته‌هاي ابن‌سينا در شرح احوال خود به‌دست مي‌آيد که در زمان وي، کتابخانه بخارا فهرست منابع داشته است. نيز بر اساس نوشته‌هاي ابن‌خلدون، ديوان‌هاي شاعران در کتابخانه قرطبه در عهد امويانِ اندلس فهرست‌نويسي شده بود و تعداد آنها به هشتصد و هشتاد صحيفه مي‌رسيد.
گفته شده جالينوس، پزشک يوناني سده دوم ميلادي، نخستين کتاب‌شناسي را در غرب با عنوان کتاب کتاب‌هاي من تهيه کرد و در دو جلد به معرفي آثار خود پرداخت.
كتاب‌شناسي به شيوه جديد پس از صنعت چاپ پديد آمد. نخستين كتاب‌شناسي اروپايي در سال 1494م، يعني حدود چهل سال پس از اختراع صنعت چاپ نگاشته شد. كتاب‌شناسي آثار پديدآوران كليسا نيز از اولين كتاب‌شناسي‌هاي اروپا بود. اما رشته كتاب‌شناسي و كتابداري به‌عنوان دانشي مستقل، در قرن هيجدهم پديد آمد. در اين دوران، نه‌تنها كتاب‌شناسي با تحليل و توصيف كتاب همراه شد، بلكه انتخاب بهترين چاپ نيز كار مهمي به شمار آمد. از قرن نوزدهم، گردآوري و ثبت عناوين منابع و ثبت مشخصات و تاريخ چاپ نيز بدان افزوده شد و در قرن بيستم، ويژگي‌هاي فني چاپ نيز در كتاب‌شناسي مدنظر قرار گرفت. اما مراجعه به تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي نشان مي‌دهد کتاب‌شناسي به شيوه‌اي مشابه و نزديک به کتابشناسيهاي امروز، در جهان اسلام پيشينه‌اي طولاني‌تر دارد؛ تدوين کتاب الفهرست ابن‌نديم در قرن چهارم هجري، شاهدي روشن بر اين مدعاست.
2) اهداف کتاب‌شناسي
گردآوري فهرست عناوين منابع و مشخصات آنها، اهداف و انگيزه‌هاي مختلفي داشته كه از مهم‌ترين آنها، شناسايي سريع منابع يك كتابخانه، يك پديدآور، يك كشور، يا يك موضوع خاص است. البته اهداف فرعي ديگري نيز براي اين كار وجود دارد كه از جمله آنها، ارائه كارنامه مجموعه‌اي مشخص است؛ چنان‌که آقابزرگ تهراني در الذريعهْْ إلي تصانيف الشيعهْْ، ارائه كارنامه درخشان عالمان شيعه را مدنظر قرار داده است.
كتاب‌شناسي نقش بسياري در رشد و گسترش علوم دارد؛ چه آنكه آشنايي با پيشينه هر پژوهش، نخستين گام براي ورود به آن و آشنايي با پيشينه بحث در هر موضوع، نيازمند شناسايي منابع و مراجعه به آنهاست. بنابراين، آسان‌سازي و سرعت بخشيدن به امر شناسايي منابع و دستيابي بدانها، از مهم‌ترين زمينه‌هاي پژوهش به شمار مي‌آيد.
3) کتابشناسيهاي مرکز
«مركز پژوهشي دائرهْْ‌المعارف علوم عقلي اسلامي» وابسته به «مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني»، به‌منظور ايجاد زمينه‌هاي سرعت و دقت در امر پژوهش در علوم عقلي اسلامي، فعاليت‌هاي مختلفي را آغاز كرده است كه از جمله آنها، شناسايي و ثبت مشخصات آثار علوم عقلي اسلامي از كتابخانه‌هاي موجود در حوزه علميه قم يا بعضي از ديگر نقاط كشور است.
هدف اصلي و اوليه كتاب‌شناسي‌هاي اين مركز، شناسايي منابع تحقيق براي هر يك از انواع فعاليت‌هاي آن، مانند تهيه اصطلاح‌نامه‌ها، مدخل‌گزيني، چكيده‌نويسي و نمايه‌سازي، تهيه پرونده‌هاي علمي و دائرهْْ‌المعارف‌هاي علوم عقلي اسلامي است. با توجه به اينکه گستره و هدف کتابشناسيهاي مرکز، رشته‌هاي علوم عقلي اسلامي است، ممکن است تنها بخش‌هايي از مجموعه‌هاي چندجلدي يا اجزاي يک جلد که با علوم عقلي اسلامي يا يکي از رشته‌هاي آن مرتبط بوده، معرفي و از ديگر بخش‌ها صرف‌نظر شده باشد.
همچنين، با توجه به هدف مرکز در کتاب‌شناسي‌ها، کتابخانه‌هايي که جامعيت مطلوبي داشتند و دسترسي به آنها آسان‌تر بود، در دستور کار قرار گرفتند. ازاين‌رو، بيشترين منابع از کتابخانه مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني و کتابخانه اين مرکز (مرکز پژوهشي دائرهْْ‌المعارف علوم عقلي اسلامي) شناسايي و معرفي شده‌اند.
4) انواع کتاب‌شناسي‌ها
كتاب‌شناسي‌هاي مركز دو دسته‌اند:
- دسته اول، کتاب‌شناسي‌هايي هستند كه تنها مشخصات نشر، درجه و موضوعات كلي منابع را در دو يا سه شاخه دربردارند.
- دسته دوم، افزون بر مشخصات نشر، موضوعات تفصيلي و عناوين ريز مطالب كتاب‌ها را به‌صورت درختي معرفي كرده و به صفحه محل درج موضوع در كتاب اصلي ارجاع داده‌اند. اين دسته از کتاب‌شناسي‌ها را «کتابشناسيهاي تفصيلي علوم عقلي اسلامي» ناميده‌ايم.
كتاب پيش‌رو يعني کتاب‌شناسي تفصيلي تاريخ فلسفه اسلامي، از دسته دوم است. پيش از اين کتاب‌شناسي تفصيلي منطق و تاريخ منطق به زيور طبع آراسته شده است. همچنين کتابشناسيهاي ديگر اين مرکز با عناوين ذيل منتشر خواهند شد:
کتاب‌شناسي تفصيلي فلسفه اسلامي، کتاب‌شناسي تفصيلي كلام، کتاب‌شناسي تفصيلي تاريخ كلام، کتاب‌شناسي تفصيلي عرفان و کتاب‌شناسي تفصيلي تاريخ عرفان.
هر يك از عناوين ياد شده، به‌علاوة کتاب‌شناسي فلسفه‌هاي مضاف، کتاب‌شناسي‌هايي از نوع اول هم دارند که پيش از اين در 21 جلد منتشر شده‌اند.
5) شيوه تهيه
براي تهيه اين مجموعه، نخست اطلاعات كتاب‌شناسي به‌دست پژوهشگران در كاربرگ‌هايي وارد مي‌شوند و سپس به‌وسيله نرم‌افزار ورود اطلاعات، به بانك اطلاعات منتقل مي‌گردند. براي تبديل اطلاعات كاربرگ‌ها به كتاب‌هاي کتاب‌شناسي، نرم‌افزاري براي كتاب‌سازي تهيه شده است كه اطلاعات موجود در بانك را به صفحات كتاب تبديل مي‌كند.
نرم‌افزار كتاب‌ساز ِ«کتاب‌شناسي» دو نوع خروجي دارد: خروجي نخست، تنظيم مطالب در صفحات كتاب است كه با صفحه‌بندي اوليه همراه است و خروجي دوم آن، فهرست نمايه‌هاي مختلف است. از ويژگي‌هاي اين نرم‌افزار اين است كه به‌صورت قالبي بدون محتواي خاص، تهيه شده است و با داده‌هاي متناسب و گوناگون، خروجي‌هاي جديد و متنوعي خواهد داشت. كتاب پيش رو، نمونه‌اي از اين دو نوع خروجي است.
6) معرفي
اين کتاب که با عنوان کتاب‌شناسي تفصيلي تاريخ فلسفه اسلامي منتشر شده است و در آن به معرفي 5050 کتاب و مقاله از کتابخانه‌هاي مختلف پرداخته‌ايم، بخشي ديگر از مجموعه کتابشناسيهاي تفصيلي علوم عقلي مرکز است که در آنها بيش از بيست هزار عنوان کتاب و مقاله معرفي شده است.
كتاب‌هاي کتاب‌شناسي اين مركز، از دو بخش تشكيل شده‌اند: معرفي منابع و فهرست‌ها.
1-6) بخش اول: اطلاعات کتاب‌شناختي و نمايه‌ها
در بخش اول، هر كتاب با گزينه‌هاي ذيل معرفي شده است: شهرت و نام پديدآور، تاريخ ولادت و وفات پديدآور، شماره منبع، نماد نوع منبع، عنوان منبع، نام مترجم، مصحح، محقق و...، معادل انگليسي پديدآوران منابع (در ترجمه‌ها)، محل نشر، نام ناشر، تاريخ نشر، نوبت چاپ، تعداد صفحات، قطع، زبان، شابك (شماره استاندارد بين‌المللي كتاب)، درجه، محل نگهداري، شماره ثبت، نمايه‌ها، محل درج و شماره جلد (در موارد لازم). در ادامه، به توضيح برخي از اين عناوين مي‌پردازيم.
1-1-6) نام پديدآور
نام پديدآور، نخستين گزينه معرفي منابع است. در انتخاب و تنظيم نام پديدآوران، ضوابطي رعايت شده است. برخي از اين ضوابط عبارت‌اند از:
- تلاش شده نام‌هاي مشهورتر كه معمولاً به‌عنوان مدخل در فرهنگ‌ها و دائرهْْ‌المعارف‌ها به كار مي‌روند، شناسايي و در جايگاه نام پديدآوران قرار گيرند. پس از اين نام‌ها، مكمل هر نام كه معمولاً اسم پديدآور است، آورده شده است.
آشنايان با شيوه انتخاب مدخل‌هاي اعلام، مي‌دانند براي گزينش نام مشهورتر، ضوابط و شاخصه‌هايي وجود دارد، اما اين ضوابط و شاخصه‌ها در همة مراکز علمي به يک گونه نيستند. به‌علاوه، در مقام برگزيدن مصاديق نيز ممکن است اختلاف‌نظرهايي وجود داشته باشد. اين مرکز پس از تعيين ضوابط و برگزيدن مصداق‌هاي روشن آنها، موارد اختلافي را به شورايي از کارشناسان واگذار کرده که گاه با اختلاف‌نظر، نام مشهورتر يک عَلَم را به تصويب رسانده‌اند. بنابراين، ممکن است برخي از پژوهشگراني که با اين مجموعه روبه‌رو مي‌شوند، دربارة نام مشهور برگزيده شده، ديدگاه ديگري داشته باشند.
به هرحال، تلاش ويژه مرکز براي دستيابي به نام مشهورتر پديدآوران، يکي از امتيازهاي اين مجموعه در مقايسه با ديگر آثار موجود در کتاب‌شناسي است.
- اگر نام پديدآور، يکي از مدخل‌هاي اصلي فرهنگ اعلام علوم عقلي اسلامي ـ که از سوي همين مرکز در سال 1388 منتشر شده ـ باشد، با آن مدخل، هماهنگ شده است.
- اگر نام اصلي پديدآور به يكي از زبان‌هاي لاتين بوده، نام او پس از تاريخ ولادت و وفات با حروف لاتين نيز ذكر شده است.
- اگر منبعي چند پديدآور داشته، پس از نام پديدآور، نام ديگر پديدآوران آن منبع آورده شده است.
- پديدآوراني که نام‌هاي آنها با «اب» و «ابن» به فرزند، پدر يا جدّ منسوب شده‌اند يا القابي منسوب به قبيله يا مکان دارند، دو گونه‌اند: يا اين افراد به بخشي از اين‌گونه نام‌ها شهرت دارند يا چنين نيست. در صورت اول، نام مشهور آنها مقدم شده و بقيه نام، پس از آن قرار گرفته است، مانند: «ابن‌سينا، حسين بن عبدالله»؛ در غير اين صورت، در بيشتر موارد نام پدر، جدّ يا لقب آنها که به مکان يا قبيله منسوب است و در آخرين بخش نام قرار گرفته، مقدم قرار داده شده است، مانند: «صدرالدين شيرازي، محمد بن ابراهيم».
2-1-6) تاريخ ولادت و وفات
پس از نام پديدآور، تاريخ ولادت و وفات يا قرني که در آن مي‌زيسته و درباره کساني كه در قيد حيات هستند، تاريخ ولادت آنها، در پرانتز آورده شده است.
در محل درج تاريخ ولادت و وفات پديدآوراني که در قيد حيات هستند، اما به تاريخ ولادت آنها دست نيافتيم و معاصراني که اطلاع دقيقي از تاريخ ولادت يا وفات آنها پيدا نکرديم، واژه «معاصر» را به کار برديم. معاصران، کساني هستند که در قرن بيستم و بيست و يکم ميلادي، يا چهاردهم و پانزدهم قمري و يا چهاردهم شمسي زندگي مي‌کنند.
در مواردي كه نام پديدآوران منابع در ميان مدخل‌هاي فرهنگ اعلام علوم عقلي اسلامي وجود داشته، تاريخ ولادت و وفات پديدآوران، با آن فرهنگ‌نامه هماهنگ شده است و در بقيه موارد، تلاش شده با مراجعه به منابعي ديگر، مانند تک‌نگاري‌ها، مستند مشاهير و پايگاه‌هاي اينترنتي، به تاريخ‌ها دست يابيم و با وجود اين، هنوز شماري از پديدآوران بدون تاريخ مانده‌اند.
به هرحال، تلاش مرکز براي دستيابي به تاريخ ولادت و وفات پديدآوران و درج آنها در اين مجموعه، اين کتاب‌شناسي را در مقايسه با کتاب‌هاي مشابه، ممتاز کرده است.
3-1-6) شماره منبع
پس از تاريخ ولادت و وفات، شماره منبع اثر آمده است. شماره منبع كه در واقع، شمارش منابع به ترتيب عدد است، افزون بر اينكه تعداد منابع شناسايي شده را نشان مي‌دهد، ابزاري براي استفاده از فهرست‌هاي مختلف اين كتاب‌شناسي است؛ چه آنكه در فهرست‌هاي مختلف به جاي ارجاع به صفحه‌اي كه در آن هر اثر معرفي شده، به شماره منبع اثر ارجاع داده شده است.
4-1-6) نمادها
پس از تاريخ ولادت و وفات، نمادي قرار داده شده كه نوع منبع را معرفي مي‌كند؛ يعني اينكه آن منبع كتاب، مجموعه مقالات، مجموعه رسائل يا... است، به‌وسيله نمادهايي نشان داده شده است. اين نمادها در بخش معرفي اختصارها و نشانه‌ها در آغاز همين كتاب معرفي شده‌اند.
منابع معرفي شده در بخش اول اين كتاب، در سه دسته كلي قرار مي‌گيرند و هر كدام نيز اقسامي دارند.
1-4-1-6) كتاب‌ها
دسته اول، كتاب‌ها هستند که خود به پنج گروه تقسيم مي‌شوند:
أ) كتاب( : نوشته‌هايي كه داراي بخش‌هايي مانند مقاله، رساله و... نيستند، بلكه مجموعه‌اي بسيط به شمار مي‌آيند و تنها ممكن است داراي بخش، فصل و عناويني مانند آن باشند، «کتاب» ناميده شده‌اند.
ب) مجموعه رسائل* : كتاب‌هايي كه از تعدادي رساله تشكيل شده‌اند «مجموعه رسائل» ناميده شده‌اند. مراد از رساله، نوشته‌هايي مستقل و نسبتاً كوتاه درباره يك موضوع‌اند كه از سوي قدما نوشته شده‌اند. اين تعريف، با عنايت به اين مطلب است كه امروزه كاربرد رساله به گونه ديگري است؛ زيرا آنچه در گذشته رساله ناميده مي‌شد، امروزه معمولاً مقاله نام دارد. رسائل ابن‌سينا و رسائل صدرالمتألهين نمونه‌هايي از «مجموعه رسائل» به‌شمار مي‌آيند.
ج) مجموعه مقالات% : مراد از مجموعه مقالات، كتاب‌هايي هستند كه دربردارنده مجموعه‌اي از مقاله‌ها يا سخنراني‌ها و مصاحبه‌هاي پياده شده‌اند. مراد از مقاله، نوشته‌هايي مستقل و نسبتاً كوتاه درباره يك موضوع‌اند كه از سوي معاصران نوشته شده‌اند. مقالات فلسفي شهيد مطهري و بيست گفتار ايشان و كتاب‌هايي مانند مجموعه مقالات مربوط به يك همايش، از جمله كتاب‌هايي هستند كه ذيل عنوان مجموعه مقالات قرار مي‌گيرند.
د) مجموعه آثار' : مراد از مجموعه آثار، مجموعه‌اي از نوشته‌هاي يك پديدآور، اعم از كتاب، مقاله يا مكاتبه‌هاي علمي و غيرعلمي است كه در يك مجموعه گرد آمده‌اند. مجموعه آثار با عناوين مختلفي مانند مجموعه آثار، مجموعه مصنفات و دوره آثار منتشر مي‌شوند. مجموعه آثار شهيد مطهري، مجموعه مصنفات شيخ اشراق و دوره آثار افلاطون از اين قبيل‌اند.
ه) مجموعه مقاله ـ مدخل# : مراد از «مجموعه مقاله ـ مدخل»، كتاب‌هايي هستند كه با عناويني مانند دائرهْْ‌المعارف، فرهنگ‌نامه، دانشنامه، معجم و در زبان‌هاي ديگر با عناويني معادل آنها منتشر مي‌شوند. اين‌گونه كتاب‌ها معمولاً متشكل از تعداد زيادي مقاله هستند كه با ساماني خاص در آن چينش مي‌شوند. مقالات اين‌گونه كتاب‌ها معمولاً به‌صورت الفبايي تنظيم مي‌شوند و همه مقالات آن درباره قلمرو خاصي است. دائرهْْ‌المعارف فريد وجدي، دائرهْْ‌المعارف بستاني، دانشنامه جهان اسلام و فرهنگ اعلام علوم عقلي اسلامي از اين دسته كتاب‌ها به‌شمار مي‌آيند.
2-4-1-6) نشريات
مجموعه‌هايي كه به‌صورت روزانه، هفتگي، ماهانه، فصل‌نامه، دوفصل‌نامه، سالنامه و گاهنامه منتشر مي‌شوند، «نشريه» ناميده شده‌اند. نشريات دست‌كم دو دسته‌اند: اگر صحافي شوند و به شكل كتاب درآيند، «مجله» نيز ناميده مي‌شوند و اگر به‌صورت اوراق مستقل عرضه شوند، نام روزنامه، هفته‌نامه و... به خود مي‌گيرند. نشريات علمي معمولاً از مقالاتي تشكيل مي‌شوند و به‌صورت مجله درمي‌آيند.
3-4-1-6) اجزاي كتاب‌ها و نشريات
در اين كتاب‌شناسي، اجزاي كتاب‌هايي كه در يك مجموعه هستند، جداگانه معرفي شده‌اند. دليل اين تفكيك آن است كه اولاً، ممكن است بعضي از اجزاي يك مجموعه، مرتبط با موضوعات عقلي يا رشته خاصي از آن نبوده و نيازمند معرفي نباشند. ثانياً، اجزاي هر مجموعه، معمولاً استقلال نسبي دارند و هر كدام در موضوع خاصي تدوين شده‌اند و جداسازي آنها، موجب سرعت پژوهشگران در دستيابي به منبع و موضوع مورد نظر آنها خواهد شد.
گفتني است در محل معرفي اجزاي كتاب‌ها، در صورتي که بيش از سه جزء از کتاب معرفي شده باشد، مشخصات نشر كتابي كه اين جزء را دربردارد، ذكر نشده، بلكه اين اجزا به اصل مجموعه‌اي كه اين جزء در آن درج گرديده و ما آن را «کتاب مادر» مي‌ناميم، ارجاع داده شده‌اند. در كتاب مادر همه مشخصات نشر اين كتاب ذكر شده است.
1-1-1) محل درج
اگر منبع معرفي شده، جزئي از مجموعه‌ها، كتاب‌ها يا نشريه‌ها باشد، پس از نام منبع، ذيل عنوانِ «محل درج»، نام اثري كه مقاله يا كتاب در آن مندرج است، ذكر شده و به شماره منبع آن با علامت () ارجاع داده، و پس از آن، شماره صفحاتي كه اين جزء در آن ذكر شده، آورده مي‌شود. گفتني است اگر اجزاي معرفي شده از يک اثر کمتر از سه جزء باشد، مشخصات اثر محل درج ذيل همان جزء ذکر شده و به محل درج آن جزء ارجاع نمي‌شود.
1-1-2) نام مترجم
اگر اثر معرفي شده، ترجمه باشد، نام مؤلف در بخش پديدآور و نام مترجم پس از عنوان منبع ذيل عنوان ترجمه قرار مي‌گيرد و اگر اثر ترجمه شده از زبان‌هاي غيرفارسي و عربي و با حروف لاتين باشد، نام مؤلف نيز به زبان اصلي با حروف لاتين آورده مي‌شود.
1-1-3) تحقيق، تصحيح و...
اگر منبعي داراي تحقيق، تصحيح، تعليقه، مقدمه يا افزوده‌اي ديگر باشد كه نويسندة آن، غير از پديدآور اصلي است يا غير از عنوان نويسندگان، عناوين ديگري مانند گردآورنده، سرويراستار و... در شناسنامه کتاب وجود داشته باشد، پس از عنوان منبع، نام آنها ذيل همين عناوين آمده است.
1-1-4) تعداد صفحات
تعداد صفحات هر منبع، از گزينه‌هايي است که در شناسنامه هر کتاب معرفي شده است، اما بايد به ياد داشت گاه در بخش‌هاي گوناگون يک کتاب، چند نوع شماره صفحه به‌کار رفته است يا در بخش‌هاي مختلف يک کتاب، يک نوع شماره چندبار از ابتدا آغاز شده است. با توجه به اين نکته، ممکن است ما نيز به پيروي از کتاب و به تناسب اثر، چند نوع شماره را به يکديگر عطف کرده باشيم. براي نمونه «يک ـ سيزده + 250-1 صفحه» يا «الف ـ ن + يک ـ سيزده + 250-1 صفحه» يا «صص 394-383» يا «380 صفحه».
1-1-5) درجه منبع
درجة اعتبار و ارزش كتاب بر اساس ضوابط درجه‌بندي ذيل عنوان «رديف...» ذكر مي‌شود. همچنين اگر اثر ترجمه باشد، درجه ترجمه ذيل همين عنوان مي‌آيد. درجه‌بندي منابع بر اساس اهميت و اعتبار آنها انجام مي‌گيرد و بهره‌هاي فراواني براي پژوهشگران، به‌ويژه نوآموزان علوم عقلي دارد؛ از جمله اينكه پژوهشگران از طريق آن مي‌توانند قلمرو تحقيق خود را به حدود موردنظر محدود كنند و زمينة اعتبار تحقيقات خود را به‌لحاظ اعتبار منابع فراهم آورند.
گفتني است براي دستيابي به مصداق معيارهاي کلي درجه‌بندي، معيارهايي کاربردي در نظر گرفته شده است. براي نمونه، مقالات نشريات بر اساس رتبة علمي نشريه درجه‌بندي شده‌اند و مثلاً مقالات نشريات داراي رتبه «علمي‌ـ پژوهشي»، درجة 2 به‌شمار آمده‌اند.
1-1-5-1) ضوابط درجه‌بندي
در اين مجموعه منابع و آثار علوم عقلي اسلامي به‌لحاظ اهميت و اعتبار در سه درجه قرار مي‌گيرند:
1-1-5-1-1) آثار درجه اول
مراد از آثار درجه اول علوم عقلي اسلامي، آثار برجسته، ممتاز و مهم در رشته‌هاي علوم عقلي است كه دست‌كم يكي از معيارهاي ذيل را داشته باشند:
أ) از آثار برجسته صاحبان مكتب و مشرب در علوم عقلي اسلامي باشند.
ب) از آثار برجسته شارحان و ناقدان مشهور و اثرگذار باشند.
ج) از آثار مهم و برجسته صاحب‌نظران علوم عقلي اسلامي، به شرط آنكه مشتمل بر نوآوري باشند.
1-1-5-1-2) آثار درجه دوم
مراد از آثار درجه دوم، آثاري است كه معيارهاي آثار درجه يك را ندارد، ولي مراجعه به آنها براي پژوهش‌هاي علمي ضروري است. آثار درجه دوم بايد دست‌كم يكي از معيارهاي ذيل را داشته باشند:
أ) از آثاري باشند كه از نظر گردآوري آرا و اقوال بزرگان علوم عقلي اسلامي يا ارجاع به منابع فراوان و معتبر يا دسته‌بندي مباحث و توجه به زواياي گوناگون بحث و تشريح مطالب، برجستگي خاصي دارند.
ب) مقاله‌ها، پايان‌نامه‌ها و تك‌نگاري‌ها در علوم عقلي اسلامي كه به‌صورت دقيق و تحقيقي نگاشته شده‌اند.
ج) معجم‌ها، دائرهْْ‌المعارف‌ها، فرهنگ‌نامه‌ها، تاريخ‌نگاري‌ها، کتاب‌شناسي‌ها و آثار تخصصي مربوط به اعلام علوم عقلي اسلامي؛ مانند تراجم، رجال، تذكره‌ها و... .
د) آثاري كه به‌وسيله صاحب‌نظران معروف در يكي از رشته‌ها يا موضوعات علوم عقلي اسلامي در زمينه تخصصي آنها نگاشته شده، اما نوآوري و برجستگي ويژه‌اي نداشته نباشند.
ه) آثار تحقيقي كه از سوي مراكز معتبر و معروف داخلي يا خارجي نگاشته شده‌اند؛ مگر آنكه يكي از معيارهاي آثار درجه يك را دارا باشند.
1-1-5-1-3) آثار درجه سوم
مراد از آثار درجه سوم، آثاري است كه مراجعه به آنها براي تحقيقات علمي، ضرورت ندارد، ولي براي توسعه، تكميل و توجه به زواياي گوناگون بحث سودمند است يا به دليل عدم دسترسي به منابع درجه اول و دوم يا كمبود منابع در موضوع مورد بررسي، مراجعه به آنها ضرورت مي‌يابد. ترجمه‌هاي معتبر آثار علوم عقلي اسلامي، از جمله آثار درجه سوم به شمار مي‌آيند كه تنها در صورت عدم دسترسي به متن اصلي يا دشواري فهم، به آنها مراجعه مي‌شود.
گفتني است ازآنجاكه تعيين دقيق درجه آثار پديدآوران معاصر، نيازمند مطالعه دقيق همه محتواي آنهاست و انجام چنين كاري معمولاً براي همه منابع عملي نيست، براي تعيين مصاديق درجه، معيارهاي فرعي‌تري نيز در نظر گرفته شده است. اما چون به هر حال، احتمال خطا در اين‌گونه موارد وجود دارد، جا دارد پيشاپيش از پديدآوراني كه شايد در تعيين درجه آثار آنها غفلتي رخ داده باشد، پوزش بطلبيم.
1-1-6) کتابخانه
ذيل عنوان کتابخانه، نام کتابخانه‌اي که منبع در آن نگهداري مي‌شود و شماره ثبت منبع در آن کتابخانه آمده است. با توجه به طولاني بودن نام مراکز و کتابخانه‌ها، براي اختصار، واژه‌اي براي معرفي کتابخانه انتخاب شده و نام کامل و عناوين اختصاري آنها در بخش «اختصار نام کتابخانه‌ها» در ابتداي کتاب آمده است.
با توجه به حجم فراوان اطلاعاتي که در اين مرکز به‌دست آمده بود، به‌منظور متمرکز کردن نيروها بر آماده‌سازي اين مجموعه براي انتشار، از چند سال پيش شناسايي منابع جديد متوقف شد. بنابراين، نمي‌توان گفت همة منابع عقلي کتابخانه‌هايي که نام آنها در اين کتاب وجود دارد، شناسايي شده و اطلاعات به‌دست‌‌آمده از آنها به‌روز و جديد است.
همچنين با توجه به فاصلة زماني ميان شناسايي منابع و عرضة آنها، ممکن است تعداد اندکي از شماره‌هاي ثبت منابع در کتابخانه‌ها تغيير کرده باشد.
1-1-7) ناشر
به منظور تسهيل در امر جست‌وجو در فهرست پايان کتاب، نام ناشران، به‌ويژه آنها که
در کتاب‌هاي مختلف به‌صورت‌هاي گوناگون درج شده‌اند، هماهنگ‌سازي شده، در اين
راستا کوشيده‌ايم حتي‌الامکان تنها نام اصلي انتشارات ذکر و افزوده‌هاي آن حذف شود.
براي مثال، منشورات مکتبة آيةالله العظمي المرعشي به «مکتبة آيةالله العظمي مرعشي» تبديل شده است.
1-1-8) نوبت چاپ
دربارة نوبت چاپ اول، يادآوري اين نکته لازم است که اگر در شناسنامه کتاب‌هاي چاپ اول، نوبت چاپ ذکر شده، آن را آورده‌ايم و درغيراين‌صورت، نوبت چاپ را در مشخصات نشر کتاب ذکر نکرده‌ايم؛ يعني در ارائه اطلاعات، از خود کتاب‌ها پيروي کرده‌ايم.
1-1-9) نمايه‌ها
نمايه‌هاي موضوعي، مهم‌ترين بخش کتابشناسيهاي تفصيلي علوم عقلي اسلامي است. وجود سه ويژگي در اين نوع كتاب‌شناسي، كتاب‌شناسي‌هاي مركز را بر ديگر كتاب‌شناسي‌هاي همراه با نمايه‌هاي موضوعي، برتري بخشيده است: 1) همه موضوعات استخراج شده از منابع دسته‌بندي و به‌صورت درختي تنظيم شده‌اند. 2) موضوعات استخراج‌شده از هر كتاب در مقايسه با ديگر كتاب‌شناسي‌هاي از اين نوع، جامع‌تر است. 3) تعداد كتاب‌هايي كه در هر يك از رشته‌هاي اصلي علوم عقلي و فلسفه‌هاي مضاف، موضوع‌نويسي شده‌اند، بي‌سابقه است.
موضوعات كتاب‌ها به يكي از دو صورت كليدواژه (نمايه مفرد) و واژه‌هاي مركب (نمايه تركيبي) نوشته شده‌اند و در كنار شاخه‌هاي زيرين اين نمايه‌ها، شماره صفحه كتابي كه موضوع يادشده در آن صفحه آمده، بين دو هلال () آورده شده است. سير درختي موضوعات، از كلي‌ترين موضوع (عنوان رشته علمي) آغاز مي‌شود و به موضوعات كاملاً جزئي انجام مي‌پذيرد. توضيح برخي از عناوين مطرح در اين نمايه‌ها در ادامه خواهد آمد.
1-1-9-1) توضيح برخي موضوعات در نمايه‌ها
پيش‌تر گفتيم سير درختي موضوعات در نمايه‌ها، از كلي‌ترين موضوع آغاز و به موضوعات جزئي منتهي مي‌شود. اين سير دست‌کم از سه شاخه تشکيل شده است: أ) شاخه نخست معرف رشته‌هاي علوم عقلي اسلامي است؛ ب) شاخه دوم علم را به چند موضوع کلي تقسيم مي‌کند. اين تقسيم متناسب با رشته علمي مورد نظر صورت گرفته و جايگاه موضوعات شاخه سوم را در علم مشخص مي‌کند؛ ج) آخرين شاخه، نمايه‌هايي است که از آثار علوم عقلي استخراج شده و شماره صفحه منبع مورد نظر در کنار آن قرار گرفته است. درصورتي‌که نمايه‌ها در اين شاخه متعدد باشند، با نشانه (؛) از يکديگر تفکيک شده‌اند.
1-1-9-1-1) موضوعات مربوط به علوم
نمايه‌هاي مربوط به کليات و مسائل علوم عقلي اسلامي، ذيل اين بخش از موضوعات قرار گرفته است. البته شاخه‌هاي فرعي اين موضوعات، با توجه به ويژگي‌ها و تبويب مختلف در علوم گوناگون، در مواردي متفاوت خواهد بود. در ادامه، پرتکرارترين موضوعات را معرفي مي‌کنيم.
كليات: منظور از كليات رئوس ثمانيه، مبادي تصوري و مقدمات علم است؛ مانند موضوع، اهميت، غايت، فايده، تقسيمات علم و نيز ارتباط هر علم با علوم ديگر.
مباحث: براي نمايه‌هايي که به مسائل مطرح در علوم مي‌پردازند، اگر آن مسائل به بخش خاصي در علم متعلق بود، در شاخه دوم، عنوان آن بخش خاص ذکر مي‌شود؛ مانند «برهان نظم در متون فلسفي» که ذيل «فلسفه > الهيات بالمعني الاخص» آمده است. اما اگر علمي داراي بخش مصطلحي نبود، براي تمايز با «مسائل» كه بعد از تاريخ هر علم آمده و بيانگر شكل‌گيري و تاريخچه خود علم است، از واژه «مباحث» استفاده شده است؛ مانند «برهان نظم در متون كلامي» كه ذيل «كلام > مباحث» درج گرديده است.
فلسفه / ... تطبيقي: منظور از عنوان تطبيقي در مضاف‌اليه يكي از عناوين رديف دوم،
مانند «فلسفه تطبيـقي» يا «منطق تطبيـقي»، اين است كه ميـان دو يا چنـد مكتب، گرايش، مذهـب، دين يـا شخصيت‌هاي برجستـه هـر يك از آنها در آراء، روش و ديگـر مسائل مقايسه شده باشد.
1-1-9-1-2) موضوعات مربوط به تاريخ علوم
اين دسته از نمايه‌ها، دربردارنده مباحثي است كه به پيدايش، تحولات و ادوار تاريخي علم مي‌پردازد. اين مباحث گاه با محور قرار دادن شخصيت‌هاي علمي به شرح حال و معرفي آثار و آراي ايشان مي‌پردازد، و گاه گرايش‌ها و مكاتب مطرح را در رشته علمي مورد نظر معرفي مي‌کند. همين موارد به‌طور معمول ملاک تقسيم موضوعات تاريخ علوم قرار گرفته است. براين‌اساس، موضوعات ذيل در شاخه دوم نماية تاريخ علوم بيشترين فراواني را دارد.
آثار: مراد معرفي اثر خاصي از علوم عقلي اسلامي يا مرتبط با آنها در يك منبع است. در اين موارد، آثار به‌طور مفصل معرفي شده و به مباحثي مانند معرفي مؤلف، محتواي اثر، نسخه‌ها، شرح‌ها، ترجمه‌ها و نقد آن پرداخته شده است.
اشخاص: ذيل اين موضوع، مطالبي قرار مي‌گيرد كه منبع به معرفي شخصيت‌هاي علوم عقلي اسلامي يا مرتبط با آن پرداخته باشد. در اين مورد، منبع بايد به شرح حال، معرفي آثار، اساتيد، شاگردان و آراي اجمالي وي اشاره كرده باشد و اگر صرفاً به آراي وي اشاره شده باشد، در زيرشاخه‌هاي موضوع‌محور، مثلاً الهيات بالمعني الاعم يا اخص خواهد آمد.
اماكن: منظور، مكان‌هايي است كه به‌نحوي در ترويج و گسترش علوم عقلي اسلامي يا معرفي شخصيت و گرايشي نقش دارند؛ مانند بيت الحكمة، مقبره ابن‌سينا و خانقاه.
گرايش‌ها: شامل معرفي مكاتب، فرق و مذاهب علوم عقلي اسلامي است. بنابراين، اگر در منبعي به معرفي و آراي يك مكتب يا فرقه پرداخته باشد، بعد از واژة گرايش‌ها، نام رايج آن مكتب به‌عنوان موضوع نوشته مي‌شود؛ مانند فلسفه مشاء، حكمت اشراق، فتوّتيه، معتزله، زيديه، نوافلاطونيان و غيره.
مرجع: اگر مسائل در منبعي به‌صورت فهرست‌وار ذكر شده باشد، نمايه آن ذيل مرجع مي‌آيد؛ مانند نام بردن اجمالي آثار يك فرد، تعريف اجمالي اصطلاحات يك علم يا معرفي اجمالي شخصيت‌هاي علمي.
مسائل: در زير اين عنوان، مطالب مربوط به پيدايش، سير تحول يك علم و عوامل افول و گسترش آن خواهد آمد.
در اينجا يادآوري دو نکته درباره موضوعات مربوط به تاريخ علوم مناسب مي‌نمايد:
- با توجه به اينکه کتاب‌هايي که در تاريخ يک علم نوشته مي‌شوند، گاه موضوع‌محور و گاه شخصيت‌محورند، کتاب‌ها و مقالاتي هم که به معرفي احوال، آثار و آراي فيلسوفان مسلمان پرداخته‌اند، در اين مجموعه، از منابع تاريخ فلسفه اسلامي به‌شمار آمده‌اند؛ هرچند در اين کتاب‌ها و مقالات، تنها به احوال، آثار و آراي غيرفلسفي اين شخصيت‌ها پرداخته شده باشد.
- درباره نمايه‌هايي که موضوع آنها آثار، اشخاص، اماکن و گرايش‌ها بوده، با توجه به روشن بودن موضوع و براي رعايت اختصار، اين شاخه‌ها در متن ذکر نشده‌اند.
1-1-9-1-3) ملحقات
نمايه‌هايي كه غيرمستقيم با موضوعات علوم عقلي اسلامي مرتبط هستند، جزو ملحقات قرار گرفته‌اند. در اين موارد، واژه «ملحقات» به عناوين شاخه نخست نمايه‌ها افزوده شده است. براي نمونه، بحث وجود در آثار ارسطو اين‌گونه دسته‌بندي شده است:
ملحقات فلسفه > الهيات بالمعني الاعم > تعريف وجود
گفتني است در اين کتاب‌شناسي، مواردي مانند فلسفه يونان، فلسفه قرون وسطا،
فلسفه غرب، فلسفه شرق و دانشمندان مسلمان، معيار الحاق موضوعات به تاريخ فلسفه اسلامي بوده‌اند.
يادآوري
توجه به چند نکته درباره نمايه‌ها شايسته مي‌نمايد:
أ) نمايه‌ها از طريق مراجعه به فهرست‌ها و مطالعه اجمالي متن منابع به‌دست آمده‌اند؛ ازاين‌رو، نبايد انتظار داشت هيچ موضوعي از قلم نيفتاده باشد.
ب) ملاك انتخاب منابع يك رشته، موضوعات غالب آنها بوده است. براي مثال، منابع معرفي شده در كتاب‌شناسي تفصيلي تاريخ فلسفه اسلامي، منابعي هستند كه موضوع غالب آنها تاريخ فلسفه اسلامي بوده است، اما هنگام استخراج موضوعات يك منبع، به استخراج موضوع غالب بسنده نشده است. ازاين‌رو، عناوين موضوعات به موضوع غالب اختصاص ندارد، بلكه موضوعات ديگر علوم نيز آورده شده‌اند.
ج) برخي از اصطلاحاتي كه در موضوعات به كار رفته‌اند، مشترك لفظي‌اند. معاني
مورد نظر از مشتركات لفظي، در ميان دو هلال (پرانتز) بيان شده‌اند؛ مگر در جايي
که معناي مورد نظر ابهامي داشته، که در اين هنگام، به‌صورت مبهم باقي مانده
است.
د) در نمايه‌هاي يک منبع، موضوعات يکسان در متن تکرار نشده‌اند.
2-6) بخش دوم: فهرست‌ها
بخش دوم اين كتاب، به فهرست‌هاي گوناگوني اختصاص يافته است كه زمينه جست‌وجو را در بخش اول كتاب فراهم مي‌كند. اين فهرست‌ها در جلد چهارم و پنجم اين اثر آمده است. در اينجا به توضيح کوتاه هر يک از آنها بسنده مي‌کنيم و توضيح بيشتر را در همان مجلدات ارائه خواهيم کرد.
- فهرست پديدآوران: اين فهرست دربردارنده نام کساني است که آثار آنها در اين کتاب‌شناسي معرفي شده است. از مزاياي فهرست حاضر اين است که نقش‌هاي مختلف پديدآوران، همچون مؤلف، مترجم، محقق، مصحح و تعليقه‌نويس، جدا از يکديگر ذکر شده‌اند.
-
فهرست منابع فارسي: اين فهرست، منابع فارسي را که در اين کتاب معرفي شده‌اند،
ارائه مي‌دهد. - فهرست منابع عربي: اين فهرست، منابع عربي را که در اين کتاب معرفي شده‌اند، ارائه مي‌دهد.
- فهرست گرايش‌ها: مراد از گرايش‌ها، مکاتب، فِرق و نحله‌هايي هستند که درباره آنها در منابع کتاب‌شناسي‌شده، بحث شده است.
- فهرست موضوعات: در اين فهرست، اصطلاحات منابع، معرفي شده و به محل درج آنها در بخش اول همين كتاب ارجاع شده است.
- فهرست اشخاص: در اين فهرست، نام اشخاصي ذکر شده که درباره آنها در منابع کتاب‌شناسي شده، بحث شده است.
گفتني است از ميان فهرست‌هاي پيش‌گفته فهرست اشخاص در جلد پنجم اين اثر آورده شده و جلد چهارم به بقيه فهرست‌ها اختصاص يافته است.
لوح‌هاي فشرده
اطلاعات کتابشناسيهاي مرکز، افزون بر عرضه در قالب کتاب‌هاي کتاب‌شناسي، هم‌زمان در قالب نرم‌افزارهايي با امکانات نرم‌افزاري شايسته عرضه مي‌شود.
گفتني است در بخش نمايه‌هاي اين اثر، برخي شاخه‌ها در صورت وجود قرينه، براي
رعايت اختصار حذف شده‌اند، ولي در نسخه نرم‌افزاري شاخه‌ها به‌صورت كامل ارائه
مي‌شوند.
- بازدید: 687 مرتبه