واحد معرفت‌شناسی؛ دستاوردها و چشم‌اندازها
در گفتگو با جناب مستطاب آقای محمد نجفی (مسئول واحد معرفت‌شناسی مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی) مطرح شد:
واحد معرفت‌شناسی؛دستاوردها و چشم‌اندازها
جناب آقای نجفی ضمن عرض سلام لطفا بفرمایید که فعالیت این مرکز در زمینه معرفت‌شناسی از چه زمانی و با چه هدفی آغاز شد؟
بسم الله الرحمن الرحیم
مرکز پژوهشی دایره‌المعارف علوم عقلی اسلامی فعالیت خود را در چهار رشتة فلسفه، منطق، کلام و عرفان آغاز کرد. و در ادامه برخی از زیرشاخه‌های این علوم مانند برخی از فلسفه‌های مضاف و معرفت‌شناسی نیز جزء برنامه پژوهشی مرکز قرار گرفتند. واحد معرفت‌شناسی از سال 1385 فعالیت خود را آغاز کرد.
هدف این واحد نیز همان هدف کلی دایره‌المعارف یعنی معرفی و تبیین مبانی عقلی معارف دینی در سطح بین‌المللی است. طبیعی است که نمی‌توان دایره‌المعارفی در زمینه علوم عقلی تدوین کرد و از معرفت‌شناسی که مبنایی‌ترین دانش است، چشم‌پوشی کرد.
آیا گستره و قلمرو تحقیقات این واحد منحصر به منابع اسلامی است یا منابع غربی و غیراسلامی را نیز در برمی‌گیرد؟
گرچه محور فعالیت این مرکز، نگارش دایره‌المعارفی در زمینه علوم عقلی اسلامی است، ولی باید جامع‌ترین و کامل‌ترین اطلاعات در هر رشته را دارا باشد. از این‌رو نمی‌تواند ناظر به آخرین دستاوردها و مباحث جدید در هر رشته نباشد. این مسئله در مورد معرفت‌شناسی به‌صورت پررنگ‌تری مطرح است، چون هرچند مسائل و مباحث معرفت‌شناسی از دیرباز در آثار اندیشمندان مسلمان مطرح بوده و مورد بررسی قرار گرفته، اما این علم برای نخستین بار توسط غربی‌ها به‌صورت یک رشته علمی مستقل مطرح گردیده و آثار و پژوهش‌های زیادی نیز در این زمینه ارائه داده‌اند، حجم کار و نظریه‌های مطرح‌شده از جانب آنها به حدی است که هر پژوهش جامع علمی در این زمینه ناگزیر به مراجعه به آنها می‌باشد.
برای استخراج اصطلاحات این علم نیز چون مسائل معرفت‌شناسی در آثار مختلف سایر علوم عقلی پراکنده بود، تصمیم گرفته شد که به‌جای اصطلاح‌یابی مستقل، اصطلاحات استخراج‌شده از سایر رشته‌ها که به این رشته ارتباط داشتند، مورد بررسی قرار گیرند. البته افزون بر آن، مجموعه‌ای از تک‌نگاری‌های این رشته که عمدتاً به زبان فارسی بودند و نیز تعدادی از منابع اصلی معرفت‌شناسی به زبان لاتین مورد اصطلاح‌یابی قرار گرفتند.
محققان معرفت‌شناسی در مرکز چگونه شناسایی و جذب شدند و از لحاظ علمی در چه سطحی هستند؟
مرحلة اصطلاح‌یابی این واحد توسط پژوهشگران فارغ‌التحصیل رشته فلسفه (مقطع کارشناسی ارشد) انجام شد؛ اما پس از این مرحله که زمان تهیه پرونده‌های علمی و تدوین مقالات فرهنگنامهای رسید، به محققانی نیاز داشتیم که هم از لحاظ علمی توانایی تدوین مقاله فرهنگنامهای داشته باشند و هم از کسانی باشند که حتی‌الإمکان دارای آثاری در این زمینه باشند و کار قلمی کرده باشند. اینجا بود که استاد حسین‌زاده که نظارت علمی واحد را بر عهده دارند ما را به مجموعه‌ای از پژوهشگران رهنمون شدند که بیشتر آنان فارغ‌التحصیل رشته فلسفه هستند و چندین سال است که با ایشان در کارگروه معرفت‌شناسی معاونت پژوهش مؤسسه به پژوهش در این رشته مشغولند و معمولا دارای آثار و تألیفاتی در این زمینه نیز می‌باشند. این مجموعه به‌علاوه تعدادی از اساتید و پژوهشگران دارای تألیف در این رشته که مجموع آنها به حدود سی نفر می‌رسد شناسایی شدند و در ابتدای اردیبهشت ماه جاری در جلسه‌ای با حضور ایشان، علاوه بر معرفی مرکز و اهداف آن، و طرح مسائلی چون ظرفیت فعلی مرکز، از آنها دعوت به همکاری به عمل آمد و قرار شد که این جلسات ادامه پیدا کند تا ضمن آشنایی بیشتر پژوهشگران با واحد و شیوه‌نامه‌های مربوط، زمینه‌های لازم جهت استفاده از ایشان در تدوین فرهنگ‌نامه فراهم گردد.
چنانچه ممکن است مراحل کار تهیه مقالات فرهنگ‌نامه و دائره‌المعارف را به اختصار بیان فرمایید.
در زمینه معرفت‌شناسی روش اختصاصی و ویژه‌ای وجود ندارد. همان روش کلی مرکز برای سایر رشته‌ها در این واحد نیز اجرا می‌شود.
شورای علمی هر رشته، لیست منابع مصوب آن علم را مشخص و درجه‌بندی می‌کند. سپس فهرست منابع را در اختیار محققان قرار می‌دهند، که معمولاً منابع درجه اول را اصطلاح‌یابی می‌کنند. بدین صورت که کتاب‌ها با دقت خوانده می‌شود و اصطلاحات به همراه تعاریف با مستنداتش استخراج شده و در فیش‌های مخصوص نوشته و سپس اطلاعات وارد رایانه می‌شود.
در ادامه در جلسات شورای علمی هر رشته که معمولا از اساتید درجه یک آن رشته تشکیل شده‌اند، آن اصطلاحات بررسی می‌شود. در این جلسات، اصطلاحات به دو قسم مصوب و غیرمصوب تقسیم می‌شوند. رابطه اصطلاحات مصوب را با یکدیگر تعیین می‌کنند و مشخص می‌کنند که این اصطلاح در نظام اصطلاح‌نامه‌ای آن رشته چه جایگاهی دارد؛ اعم و اخص آن چیست، مترادفاتش کدامند و کدام اصطلاح مرجح است و کدام غیر مرجح و از این قبیل موارد. با این کار نمودار آن علم شکل می‌گیرد، که این نمودار در نگارش مقاله برای نویسندگان بسیار مفید است. چون یک دید کلی نسبت به اصطلاحات برای محققان ایجاد می‌کند و جایگاه هر اصطلاح را در کل علم روشن می‌سازد. در مرحلة مدخل‌شناسی، مشخص می‌شود که کدام مدخل اصلی است و کدام فرعی. مدخل‌های اصلی همان مدخل‌هایی هستند که موضوع مقاله قرار می‌گیرند. مدخل‌های فرعی نیز خود دارای تقسیماتی است که اکنون به آن نمی‌پردازیم. پس از تعیین مدخل‌های اصلی و فرعی و مشخص شدن روابط اصطلاحات نوبت به تهیه پرونده علمی هر مدخل می‌رسد.
در بخش تهیه پرونده علمی، محققان پس از مطالعه منابع مصوب هر رشته، مطالب مرتبط با یک مدخل خاص را جمع‌آوری کرده و به صورت یک پرونده در می‌آورند. گفتنی است که جهت صرفه‌جویی در وقت و کاغذ، این پرونده به صورت دیجیتالی تهیه می‌شود؛ یعنی محققان، آدرس صفحات کتاب را به نرم‌افزاری که شامل بانکی از کلیه منابع مصوب در هر رشته است و برای همین منظور تهیه شده است می‌دهند و این نرم‌افزار مطالب مرتبط با هر مدخل را با توجه به آدرس‌های داده شده به صورت یک پرونده علمی در‌می‌آورد که این پرونده در صورت نیاز قابل چاپ بر روی کاغذ نیز می‌باشد. این پرونده‌های علمی جهت نگارش مقاله در اختیار مقاله‌نویس قرار می‌گیرد که البته ممکن است مقاله‌نویس، همان تهیه‌کنندة پرونده علمی باشد.
مقاله‌نویسان نخست نگارش مقالات فرهنگنامهای را آغاز می‌کنند که با توجه به برنامه‌ریزی‌های انجام شده در راستای بهره‌گیری از مؤلفان توانمند و نظارت کامل بر نحوه تدوین مقالات و اجرای کامل شیوه‌نامه مرکز، همین مقالات می‌توانند با کمی تغییر در دائره‌المعارف نیز استفاده شوند.
تاکنون به چند درصد از اهدافی که برای واحد معرفت‌شناسی ترسیم شده بود دست یافته و چه دستاوردهایی داشته‌اید؟
اهداف مرکز به سه هدف کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت تقسیم می‌شود، واحد معرفت‌شناسی هدف اولیه یا همان هدف کوتاه‌مدت خود را که عبارت است از فراهم نمودن مقدمات نگارش مقالات، پشت سر گذاشته و هدف دوم خود یعنی تهیه پرونده‌های علمی و نگارش مقالات فرهنگنامهای را آغاز کرده است. در جلسات شورای علمی معرفت‌شناسی حدود ده هزار اصطلاح بررسی شد که از آن میان، حدود هزار و هفتصد اصطلاح، به عنوان اصطلاح معرفت‌شناسی تصویب و جایگاه هر اصطلاح در کل علم مشخص گردید؛ از میان اصطلاحات مصوب، بیش از پانصد اصطلاح به عنوان مدخل اصلی مشخص شد که موضوع مقاله قرار خواهند گرفت و سایر اصطلاحات، ارجاعی و یا نمایة مدخل‌های اصلی خواهند بود. با تعیین روابط هر اصطلاح، نمودار اصطلاحات این علم ترسیم شد که در قالب کتاب و برنامه نرم‌افزاری اصطلاح‌نامه معرفت‌شناسی ارائه گردید. نسخه جدید این نرم‌افزار با اصلاحات جدید آماده عرضه شده است که به زودی وارد بازار خواهد شد.
