فهرست‌نویسی
در گذشته، زمینه‌سازی برای دستیابی سریع به محل درج مطالب مورد نظر، از طریق تدوینِ «فهرست‌های مطالب» كه در ابتدای منابع قرار می‌گرفت و از طریق تهیه «معجمهای لفظی» مثل «معجم‌الفهرس‌های الفاظ»، «كشف الابیات‌ها» و «كشف الآیات‌ها» انجام می‌شد. هرچند این‌گونه معجم‌ها، جستجوی از طریق الفاظ مندرج در منابع را به خوبی فراهم می‌سازند امّا، نمی‌توانند امكان دستیابی سریع به محل درج همه مطالب مورد نظر را فراهم آورند.
گام بعدی در راستای دستیابی به نشانی محل درج مطالب، تهیه «نمایههای مفرد»ی است كه ملاك آن تنها الفاظ بكار رفته در منابع نیستند بلكه این نمایهها، با توجه به محتوای مطالب منابع و اصطلاحات رایج و كاربردی، تهیه می‌شوند. نمایههای مفرد گرچه مشکل روش قبلی را تا حد زیادی مرتفع می‌كند امّا اندراج نمایههای انبوه كه همه آنها مورد نیاز در یك تحقیق نیستند مشکلی است که همچنان باقی می‌ماند.
بنابراین، نمایههای مفرد نیز نمی‌توانند سرعت لازم را برای محقق فراهم آورند اما با بوجود آمدن «نمایههای تركیبی» این مشكل تا حد زیادی مرتفع شد زیرا، مثلاً: اگر پژوهشگری در پی دستیابی به محل درج «سابقه بحث از معاد جسمانی و معاد روحانی پیش از قرن چهارم» باشد، هرگز نمیتواند از طریق معجمهای لفظی به محل درج مطالب مربوط به موضوع تحقیق پی ببرد؛ چون پیش از قرن چهارم، واژههای معاد جسمانی و معاد روحانی بهعنوان دو اصطلاح، به معنای فعلی نبوده است، ولی اگر برای متنهای پیش از قرن چهارم با توجه به محتوای مطالب نمایههای مفردی تهیه شده باشند، میتوان در این نمایهها از واژه «معاد جسمانی و معاد روحانی» بهره برد، امّا همچنان، مشكلی هست و آن اینکه چهبسا ذیل اصطلاح «معاد جسمانی»، دهها نمایه درج شده باشد كه تنها چند نشانی از آنها، به مطلب مورد نظر محقق مربوط باشد و او بدون مراجعه به متن منابع، نمیتواند بفهمد كدام نشانی با موضوع مطلوب وی مرتبط است. از این رو، بهناچار باید به همه نشانیها مراجعه كند و متن منابع را بخواند تا بهدست آورد كه آیا این متن به آنچه او در پی آن است، ارتباط دارد یا خیر؟
آخرین پیشرفت در ابداع شیوه‌ای نو، برای دستیابی سریع به محل درج مطالب و فهم آنها شیوه‌ای است كه ما در این كتاب از آن بهره برده‌ایم. در این شیوه، ابتدا، فهرست تفصیلی از محتوای مطالب متن به شیوه‌ای تعلیمی و گویا تهیه می‌گردد و سپس برای هر یك از فهرست‌ها، نمایه‌هایی تركیبی و كاربردی ساخته می‌شود و آنگاه هر یك از این نمایهها ذیل كلیدواژه یا كلیدواژه‌هایی قرار می‌گیرند. برای استفاده از این مجموعه، محققی كه بدنبال مطلبی می‌گردد چند راه برای دستیابی به نشانی محل درج مطلب خود دارد. طبیعی‌ترین و دقیق‌ترین راه این است كه طبق حروف الفبا، كلیدی‌ترین واژه خود را جستجو كند، تا در ذیل آن، نمایههای تركیبی مربوط به آن كلیدواژه را بیابد و از میان آنها. نمایه یا نمایههای مورد نظر خود را انتخاب كند و پس از آن از طریق آنها، فهرست‌های مربوط به نمایههای انتخاب شده را ملاحظه كند و با مطالعه آنها، بدست آورد كه آیا نشانی مورد نظر، مطلبی متناسب با موضوع تحقیق او را دربر دارد یا خیر؟ در صورتی كه محتوای فهرست، حاكی از ارتباط متن با مطلب مورد نظر او باشد به سراغ خود متن خواهد رفت. این شیوه نسبت به فهرست‌های رایج، معجمهای لفظی و نمایههای مفرد، چندبرابر بر سرعت جست‌وجو می‌افزاید.
دیدگاه