در هفته پژوهش و برای آشنایی بیشتر با مرکز پژوهشی دایرةالمعارف علوم عقلی اسلامی وابسته به مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، خبرنگار ایکنا به گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر احمد ابوترابی، رئیس این مرکز پژوهشی نشست که مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

ایکنا ـ برای آشنایی بیشتر مخاطبان با این مرکز پژوهشی، لطفا تاریخچه‌ای از آن را بیان کنید.

مرکز پژوهشی دایرةالمعارف علوم عقلی اسلامی ۲۲ سال پیش به همت مرحوم آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی با هدف تدوین دایرةالمعارف‌ها و اصطلاح‌نامه‌ها برای هر یک از رشته‌های علوم عقلی اسلامی تأسیس شده است که تاکنون در ۱۲ رشته علمی، محصولاتی تدوین و در حال ارائه شدن است. منطق، فلسفه، اخلاق، عرفان، کلام و مشتقات آنان از جمله علومی هستند که تاکنون برای آنان در دایرةالمعارف و سایر خروجی‌های پژوهشی و تحقیقی پیاده شده است.

در حال حاضر این مرکز علمی و پژوهشی با حضور ده‌ها استاد تراز اول و نخبه در قالب گروه‌های متعدد علمی، طی بیش از ۲۰ سال آثار و برکات ارزشمندی را به جامعه علمی عرضه داشته است.

ایکنا ـ آیا این مرکز با سایر مجموعه‌های همسو، همراه است؟

بله. مجموعه و مؤسساتی با فعالیت‌های مشابه در قم و سایر استان‌های کشور حضور دارند، اما تفاوت اساسی که این مرکز با مراکز مشابه که در زمنیه دایرةالمعارف نویسی اقدام می‌کنند، این است که ما دارای اهداف کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت هستیم که برای این کار تعریف شده است. اهدافی که هر یک به تنهایی دارای اهمیت بالایی بوده که می‌توانند هدف مؤسسات مستقل دیگر باشند.

ما در تولید دایرةالمعارف‌ها و سایر محصولات پژوهشی با فراز و فرود‌هایی مواجه بوده‌ایم، هرچند مقدمات و زیرساخت‌های ۱۲ دایرةالمعارف را فراهم کرده‌ایم. اما امکانات و بودجه ما در حد یک دائرةالمعارف بیشتر نیست، لذا منطق، اولین اولویت مجموعه است. البته در دو موضوع فلسفه سیاسی و عرفان نظری هم کار در حال انجام است. در منطق ۴۰۰ مدخل وجود دارد که برای بیش از ۲۰۰ مدخل آن مقاله نوشته شده و حدود ۴۰ مقاله تمام مراحل ارزیابی را طی کرده و ۱۳۰ مقاله وارد گام اول فرایند ارزیابی شده است و ۳۰ مقاله در صف مقدمات قرار گرفته و فعلا هیچ‌کاری روی آن، انجام نشده است.

بعضی از مقالات ما بیش از یک سال زمان می‌برد، البته عامل آن نه به لحاظ حجم مقاله، بلکه مراحل مختلف و سخت ارزیابی و اصلاح آن است؛ لذا امیدواریم ۵ الی ۶ سال آینده نگارش و ارزیابی مقالات منطق تمام و به مراحل نهایی‌سازی بپردازیم.

ایکنا ـ آیا مرکز دائرة‌المعارف نوآوری هم داشته است؟
بله، مرکز پژوهشی دایرةالمعارف علوم عقلی اسلامی در هر موضوعی که وارد می‌شود، یک نوآوری خلق می‌کند. برای مثال، اصطلاح‌نامه به عنوان یکی از فعالیت‌های پژوهشی مرکز و از ابتکارات و نوآوری‌های مجموعه است. اگر بخواهیم یک دایرةالمعارف مطابق با استاندارد‌ها و معیار‌های مطلوب در حد قابل قبول و یا ایده‌آل برای کار‌های بزرگتر فراهم کنیم، ابتدا باید این علوم را به خوبی بشناسیم و نقشه این علوم را بدانیم و جایگاه هر موضوع را در این علوم بدانیم و بتوانیم آن‌را معرفی کنیم.

برای این موضوع، مهمترین کاری که در این مجموعه انجام شده است، نگارش اصطلاح‌نامه برای هر یک از این علوم است. اصطلاح‌نامه یعنی اینکه مجموعه اصطلاحات از همه کتاب‌های مهم این علم در طول تاریخ استخراج و جایگاه هراصطلاح با هرموضوع در کل علم مشخص می‌شود. مثلاً فرض کنید، بخواهیم نسبت منطقه‌ای را با کل دنیا مشخص کنیم که در کجای دنیا واقع شده، همسایه‌هایش چه کسانی هستند، با چه شهر‌ها و استان‌ها مرتبط است، ارتباطش با کشور‌های دیگر چگونه است، با قاره‌های دیگر چه نسبتی دارد؛ لذا در خصوص اصطلاح‌نامه هم چنین نگاهی وجود دارد و جایگاه هر اصطلاح را باید در کل این مجموعه تعیین کنیم، راهش این است که تمام اصطلاحات را از تمام کتاب‌ها استخراج کنیم و تک تک این موضوعات را در جایگاه خودش قرار بدهیم، این اقدام یک کار ساد‌ه‌ای نبود، مجموعه‌ای از برجسته‌ترین افراد حوزه و گاه دانشگاه در هر یک از این علوم، دعوت شدند، شورا‌های علمی تخصصی از افراد برجسته تشکیل شد تا برای تک تک این اصطلاحات وقت بگذارند و متون، کتاب‌ها، تعریف‌ها، موضوعات و سوالات راجع به اصطلاحات را بیرون بکشند تا جایگاه آن را مشخص کنند.

تدوین اصطلاح‌نامه‌ها اقدام و ابتکار بسیار ارزشمندی است که ابتدا جایگاه این موضوع را در یک رده علمی، بعد در کل این علم، سپس نسبت به علوم دیگری که به او نزدیک هستند، دنبال کرده‌اند، سپس نسبتش را به کل علوم عقلی دیگر، مورد بررسی قرار داده‌اند.

همچنین یکی از نوآوری‌های مرکز در فرایند مدخل‌نویسی و استخراج مدخل، این است که مطلب به جهت رشته‌های مختلف، متفاوت است. این مرکز برای مدخل‌شناسی دقیق و جامع، برای این که با مبنای درست حجم مقالات را تعیین کند و روابط منطقی دقیقی بین مدخل انتخاب کند و حوزه‌های مختلف علوم را در رشته‌ای مختلف مخلوط نکند و هر مدخل را با موضوعات متناسب آن دقیقا مرتبط کند، قبل از مدخل‌یابی به ترسیم نقشه دقیقی از علوم پرداخت، این نقشه همان است که در ضمن اصطلاح‌نامه‌ها منتشر شد، مثلا در ضمن مدخل‌های اصلی، مدخل‌های ضمنی و نمایه نیز داریم، یعنی یک مقاله مدخل اصلی ممکن است ۱۰ تا مدخل در درون خودش داشته باشد. مقاله مدخل ضمنی، مقاله‌ای است که در ضمن و در درون مقالات دیگر نوشته می‌شود، لذا مقالات گاهی طولانی شده و دارای بخش‌بندی هستند. جایگاه هر مدخل اصلی ارجاعی ضمنی و نمایه با اصطلاح‌نامه تعیین می‌شود. در اکثر رشته‌ها مدخل‌هایی استخراج شده‌اند و کتاب‌های مدخل‌ها نیز چاپ شده است. مدخل‌های منطق، فلسفه، معرفت‌شناسی، فلسفه اخلاق، فلسفه سیاسی، عرفان، همه این موارد به صورت یک کتاب مستقل چاپ شده‌اند.

ایکنا ـ آیا اصطلاح‌نامه‌ها موارد مصرف دیگری هم داشته است؟

بله؛ اصطلاح‌نامه برای اولین بار در طبقه‌بندی و دسته‌بندی در موزه‌ها به کار گرفته شد. مثلاً فرض کنید در موزه‌ها می‌خواهند اشیایی را که بایگانی کرده‌اند، پیدا کنند، افراد به اصطلاح‌نامه‌های موجود که آن را «تزاروس» می‌نامیدند مراجعه می‌کردند و جایگاه آن شی‌ء که مورد نظرشان است را پیدا می‌کردند یا در کتابخانه‌ها وقتی افراد می‌خواستند از آرشیو استفاده و به کتابی دسترسی پیدا کنند به این اصطلاح‌نامه‌ها مراجعه می‌کردند. مثلاً با موضوع فلسفه، تاریخ فلسفه داریم، در تاریخ فلسفه مثلاً به یونان قدیم اشاره دارد که خود به سه دوره تاریخی سنتی، قرون وسطا و جدید تقسیم می‌شوند و امثال اینها. نمونه دیگر را یادم هست که آیت‌الله مصباح می‌گفتند؛ ساواک آن زمان برای اینکه پرونده‌های افراد و موضوعات ریزش را بتواند پیدا کند، آن را نمایه و موضوعات آن‌ها را دسته‌بندی می‌کرد. این کاری بود که آنجا انجام می‌شد، بعد این کار در علوم مطرح گردید و تحت عنوان «تزاروس علم» در غرب کار شد.

اما دایره استفاده از این شیوه خیلی محدود بود و واقعا یک نظام علمی دقیق متناسب با علوم وجود نداشت. وقتی وارد این عرصه شدیم، کتاب‌هایی که راجع به اصطلاح‌نامه در دنیا نوشته شده بود مورد مطالعه قرار دادیم، از آن کار محدود شروع و وارد علوم شدیم، دیدیم این روش برای علوم مناسب و خوب است، اما نیاز به اصلاح، تکمیل و تدقیق دارد و از آن نمی‌توان نقشه علمی بیرون آورد، این سوال برای ما مطرح بود که اگر بخواهیم اصطلاح‌نامه را در علوم، کاربردی کنیم برای اینکه نقشه علمی را ترسیم کنیم، چه تغییراتی باید بدهیم؟ لذا با بررسی و تحقیق این تغییرات را اعمال کردیم و اصطلاح‌نامه ما در عین این که در اصول و ضوابط کلی، استاندارد‌های دنیا را رعایت کرده، در عین حال شاهد پیشرفت‌های زیادی است، همینطور در خصوص معجم‌های موضوعی به عنوان دیگر محصولات پژوهشی مرکز که با آن دقت و مجاهدت علمی تدوین شده است.

در نحوه نگارش خود دائرةالمعارف ما سعی کرده‌ایم دایرةالمعارف‌های دنیا را ببینیم، ضعف‌های آنان را شناسایی و برطرف کرده و نقطه قوت آن‌ها را نگه داریم، اکثر کار‌هایی که داشته‌ایم تا حالا به نتیجه رسیده و موفق بوده، ما هیچ کار ناموفقی در این مجموعه نداشته‌ایم. غالب کار‌های بزرگ مجموعه شیوه‌نامه مدون دارد که در کتاب شیوه نامه دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی به چاپ رسیده است.

ایکنا ـ نوع ارتباطات و تعاملات با مجموعه‌های دیگر چگونه است؟

با مراکز و مجموعه‌های متعدد ارتباط و حتی پیرامون مباحث علمی رفت و آمد‌هایی داشته‌ایم، بازدید از فعالیت‌های علمی آنان و حضور عزیزان به منظور بازدید از فعالیت‌های مرکز برقرار بوده است و معمولاً هم اعتراف دارند و گاهی می‌گویند فعالیت‌های علمی شما متفاوت است و کار‌های ما، نوع دیگری است. ما کار‌هایی داریم که امروز مورد نیاز است کار‌هایی داریم که برای ۱۰ سال آینده باید آماده شود و کار‌هایی داریم که ۲۰ سال آینده هم اگر آماده بشود مشکلی نیست.

زمانبندی دایرةالمعارف‌ها ابتدا در یک فاز ۲۰ ساله بود که تمام شد، فاز بعدی آن شروع شده، ان شاءالله به موقع به نتیجه خواهد رسید و موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) پروژه‌های متعددی دارد که برخی کوتاه مدت و متناسب با نیاز‌های فوری جامعه و برخی میان مدت و طی دو سه سال به محصول عینی و مورد استفاده می‌رسد.

ایکنا ـ تاکنون چه رشته‌هایی از علوم عقلی اسلامی در دستور کار شما قرار گرفته‌اند؟ آیا بنا دارید به همه رشته‌های علوم عقلی و همه علوم انسانی اسلامی و همه فلسفه‌های مضاف اسلامی بپردازید؟

پرسش خوبی را مطرح کردید. هم‌اکنون بیش از ده رشته در مرکز کار شده یا در دستور کار قرار گرفته است که شامل؛ منطق، منطق رواقی‌نگاری، منطق‌های جدید در حد لازم برای مقایسه در مقالات منطق قدیم، معرفت‌شناسی، فلسفه، کلام، فرق و مذاهب کلامی، عرفان نظری، عرفان عملی، عرفان ادبی، معرفت‌شناسی عرفان، عرفان و شریعت، فلسفه اشراق، فلسفه دین، فلسفه اخلاق، فلسفه حقوق و فلسفه سیاسی است و در خصوص رشته‌های دیگر باید گفت، اگر زمینه‌ای برای آن فراهم شود بررسی می‌کنیم و در صورت تصویب آغاز می‌کنیم. چند زمینه مهم وجود دارد؛ یکی از زمینه‌های لازم این است که در آثار مسلمانان در مورد حیثیت اسلامی آن مطلب معتنابهی به لحاظ حجم و اعتبار وجود داشته باشد؛ دوم اینکه یا محقق برای آن باشد یا لااقل زمینه برگزاری دوره‌های تربیت محقق برای آن فراهم باشد؛ سوم اینکه بودجه و امکانات لازم برای آن داشته باشیم.

ایکنا ـ محصولات را به چه شیو‌ه‌ای به جامعه علمی کشور ارائه می‌کنید؟

در خصوص شیوه ارائه محصولات و دستاورد‌ها به طور کلی مجموعه کار‌های مرکز به ۳ شیوه عرضه می‌گردد:

۱- کتاب. کسانی با کتاب فعالیت‌های علمی خود را ادامه می‌دهند و به جهت عدم دسترسی به نرم‌افزار از کتاب استفاده می‌کنند. هم اکنون ۲۰۰ جلد کتاب پیرامون موضوعات و علوم مختلف در همه پایه‌ها، منتشر کرده‌ایم.

۲- ارائه نرم‌افزار‌های کاربردی. در این شیوه تمامی کتب علمی خود را با قابلیت استفاده میزکار در نرم افزار‌ها به منظور تسهیل‌گری کار پژوهشی محققین ارائه کرده‌ایم.

۳- نوع سوم از راه‌های ارائه محصولات که جدیدترین سبک ارائه محصولات علمی است، ارائه آثار علمی و دانشی مرکز، تحت وب می‌باشد. از آنجا که با پیشرفت و توسعه تکنولوژی محصولات نرم‌افزاری و سیستم‌های رایانه متفاوت‌تر و تغییرات زیادی پیدا می‌کنند، بهترین راه عرضه محصولات علمی مرکز را تحت وب و از بستر سه پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز، پایگاه اصطلاحات و معجم‌های موضوعی و همچنین پایگاه آثار و مقالات علمی، بستر‌های ارائه محتوای علمی و دانشی مرکز می‌باشد.

در حال حاضر پایگاه اول ما یا همان پایگاه اصطلاحات، راه‌اندازی آزمایشی شده است، پایگاه اصطلاحات یعنی همه اصطلاح‌نامه‌ها و معجم‌های موضوعی مرکز در حال بارگذاری در این پایگاه می‌باشد و کاملاً روزآمد است. پایگاه دوم، پایگاه مقاله‌نویسی است که فعلاً مقدمات اولیه آن انجام شده است.

این همه از برکات اسلام، انقلاب اسلامی و مجاهدت‌های امام راحل و و حمایت‌های مقام معظم رهبری است که عنایت ویژ‌ه‌ای به این مؤسسه داشته‌اند و از همت بلند، دوراندیشی و راهنمایی‌ها و حمایت‌های مرحوم علامه آیت‌الله مصباح یزدی(ره) است و ما هم همراهانی بودیم که افتخار این همراهی را در این مجموعه داشته‌ایم و امیدواریم که مورد قبول خدای متعال و مرضی امام عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه قرار گیرد.

گفت‌وگو از اکبر پوست‌چیان