برگزاری کرسی ترویجی «بایستگی نهادینه‌سازی احسان در نظم اجتماعی - سیاسی از منظر فلسفه سیاسی اسلامی» به همت گروه فلسفه سیاسی مرکز پژوهشی دائرة المعارف علوم عقلی اسلامی

  1402/9/13

مرکز پژوهشی دائرة المعارف علوم عقلی اسلامی در راستای ترویج یافته‌های پژوهشی خود پیش از انتشار رسمی متن مقالات، ارائه آن در قالب نشست‌های علمی و کرسی‌های ترویجی را در پیش گرفته است. نخستین نشست به همت گروه علمی فلسفه سیاسی برگزار شد و دکتر هادی شجاعی نویسنده مدخل «احسان»، بحثی را ذیل عنوان «بایستگی نهادینه‌سازی احسان در نظم اجتماعی-سیاسی از منظر فلسفه سیاسی اسلامی» ارائه کرد.

دکتر سید محمدهادی مقدسی، مدیر این نشست علمی، در سخنان ابتدایی به توضیح جایگاه احسان در علوم اسلامی پرداخت. بر این اساس، احسان در اخلاق و فقه با مضامین متفاوتی در فلسفه سیاسی مطرح شده است. احسان در اخلاق معنای مطلق کار نیک می‌دهد و در فقه یکی از قواعد فقهیه به‌شمار می‌آید که مقتضی رفع مسئولیت و ضمان از اقدامات خیرخواهانه است. احسان در فلسفه سیاسی کارکردی متفاوت دارد و جایگاهش در کنار «عدالت» تعریف شده است. به رغم توجه شایان به عدالت در پژوهشهای امروزین، احسان از مباحث مهم و گمنام فلسفه سیاسی شمرده می‌شود.

سپس دکتر هادی شجاعی به ارائه مباحث خود پرداخت. وی معتقد بود احسان یکی از نظریات پایه در حکمرانی اسلامی است و در حوزه‌های مختلف باید توسط کارگزاران حکومتی به‌کار گرفته شود. توزیع بودجه، ساخت‌وسازهای عام المنفعة و حمایت از اقشار محروم نمونه‌های مهم احسان حکومت به شهروندان است. احسان از مفاهیم خاص فلسفه سیاسی اسلامی است و در مکاتب لیبرالیستی و سوسیالیستی به آن شکلی که در اسلام مطرح است، مورتوجه قرار نگرفته است. دکتر شجاعی سپس بحث خود را در خصوص تعریف احسان ادامه می‌دهد و با نظر به چهار یا پنج تعریفی که برای احسان توسط حکما ذکر شده است، بهترین تعریف احسان را مشتمل بر سه قید می‌داند. یکی آنکه احسان کاری اختیاری و نه الزامی است. دوم آنکه احسان نباید به طریق مقابله به مثل انجام شود و سومین قید در تعریف احسان آن است که احسان‌کننده نباید توقع جبران و درخواست  عِوَض داشته باشد.

بایستگی احسان مهمترین بحث دکتر شجاعی بود. حکما برای احسان سه دسته دلیل ذکر کرده‌اند. برخی احسان را از مستقلات عقلیه دانسته‌اند که عقل حُسن آنرا به تنهایی درک می‌کند. برخی دیگر با اتکا به آموزه‌های دینی ازجمله تمسک به آیه إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسَان (نحل: 90)، بایستگی احسان را تبیین کرده‌اند. سومین استدلال برای بایستگی احسان، تکیه بر تجارب بشری است که نشان می‌دهد احسان از مؤلفه‌های حیات اجتماعی سالم است.

دیدگاه‌ها درباره الزامی بودن احسان بحث دیگری بود که دکتر شجاعی ارائه دادند. عدم الزام، الزام شرعی شهروندان و الزام قانونی و شرعی حکومت سه دیدگاهی هستند که در بحث بایستگی احسان طرح شد. برخی همچون شهید صدر معتقدند حکومت حتی شهروندان را هم می‌توان قانوناً به احسان الزام کند.

آخرین بحثی که دکتر شجاعی ارائه کرد، رابطه عدالت و احسان است. هر بحثی درباره احسان بدون روشن شدن نسبت احسان و عدالت ناتمام خواهد ماند. دکتر شجاعی با تکیه بر دیدگاه حکما بیان کرد که از نظر اخلاقی احسان بالاتر از عدالت است، ولی از نظر اجتماعی عدالت بالاتر از احسان بوده و احسان یک رویه خارج از روال است که موقتاً برای رفع مشکلات به‌کار گرفته می‌شود. در این بحث، تمسک حکما به روایت امیر المؤمنین (ع) در پاسخ به این سؤال که «ايّما افضل العدل او الجود» موردبررسی قرار گرفت.

پس از آنکه دکتر شجاعی به ارائه مطالب و دیدگاه‌های خود پرداخت، دکتر حیات‌الله یوسفی به‌عنوان داور این نشست علمی سخن را آغاز کرد. وی ضمن تقدیر از زحمات دکتر شجاعی و مرکز پژوهشی دائرة المعارف علوم عقلی اسلامی، خواستار تداوم چنین نشست‌های علمی شد. وی انضباط مقاله دکتر شجاعی را ستود و در خصوص جمع‌بندی‌ها و ترتیب مباحث ملاحظاتی را بیان کرد. نخستین مطلب آن بود که رابطه احسان با جود و سخاوت باید روشن شود؛ چراکه گاه بجای احسان از جود و سخا سخن به میان آمد.

دکتر یوسفی چندین ملاحظه محتوایی نیز در خصوص احسان مطرح کرد. یکی از آنها تمایز میان احسان با مفاهیم مشابه و همچنین شفاف‌سازی مرز میان مصادیق احسان با مفاهیم مرتبط مثل عدالت است. نکته دیگر ایشان، بحث نیت در احسان است و نحوه توافق آن با الزام به احسان است. در خصوص استدلال به روایت امام علی (ع) در بحث عدل و جود، ایشان فرمودند که در روایت دیگری از امام علی (ع) درباره عدالت و احسان بحث شده است و این روایت ارتباط مستقیمی با بحث احسان دارد که در مقاله به آن توجه نشده است. در حکمت 231 نهج‌البلاغه آمده است: «وَ قَالَ (علیه السلام) فِي قَوْلِهِ تَعَالَى "إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ": الْعَدْلُ الْإِنْصَافُ، وَ الْإِحْسَانُ التَّفَضُّلُ». دکتر یوسفی جمع‌بندی خود را با ذکر این نکته ابراز کرد که نباید فضیلت عدالت اندک گرفته شود و حکما عدالت را امّ الفضایل دانسته‌‌اند.

در پایان حاضران در جلسه نکات خویش را اعلام کردند. دکتر مهدی قربانی مسئول دائرة المعارف فلسفه سیاسی که در جلسه حضور داشت، این جلسه را یک جلسه فاخر علمی دانست و اهمیت فرهنگ‌سازی و نهادسازی برای نهادینه‌سازی احسان را خاطرنشان ساخت. وی عدالت را را فضیلت مدنی برای بقاء زیست جمعی و احسان را برای ارتقاء آن مفید و مؤثر دانست. حاضران دیگر در جلسه نیز نکاتی ازجمله معیار و شاخص‌های استحقاق، احسان در روابط بین‌الملل و نسبت احسان با اقتصاد بازار را طرح کردند. دکتر مقدسی در جمع‌بندی پایانی به دو نکته ابهامات مصداقی و الزامات اجرایی در بحث احسان اشاره کرد و جلسه را به پایان رسانید. در مجموع به نظر می‌رسد مقاله احسان در دائرة المعارف فلسفه سیاسی با ملاحظه نکات ارزشمندی که در این جلسه طرح شد، از اتقان بیشتری برخوردار خواهد شد.