آشنایی با كتاب‌شناسى
- الف) ثبت مشخصات منابع
- ب) استخراج موضوعات (به صورت درختى)
- ج) تعیین درجه منابع
- د) شناسایى آثار عقلى مشاهیر
- ﻫ ) تعیین نسخه برتر
مسئول واحد كتاب‌شناسى: حجت‌الاسلام و المسلمین محمدباقر ملكیان
الف) ثبت مشخصات منابع
تعریف
نوع اثر, پدیدآوران, عنوان, مشخصات چاپ و نشر, زبان و محل نگهدارى، از جمله اطلاعاتى است كه در این نوع فعالیت شناسایى و ثبت و استفاده و بازیابى آن به شكل رایانه‌اى و چاپى فراهم مى‌گردد.
هدف
اطلاع‌رسانى نسبت به منابع علوم عقلى اسلامى ـ در حد اطلاعات شناسنامه‌اى ـ به پژوهشگران علوم عقلى و مؤلفان مقالات فرهنگنامه و دائرةالمعارف.
قلمرو
-
أ) از جهت منبع؛
- 1. همه منابع علوم عقلى اسلامى، در حدّ امكان: منابع رشته‌هاى فلسفه، منطق، كلام، عرفان، معرفت‌شناسى، فلسفه‌هاى مضاف؛
- 2. منابع مهم و تأثیرگذار فلسفى، كلامى و عرفانى غیر‌اسلامى، مرتبط با علوم عقلى اسلامى.
- ب) از جهت زبان: منابع موجود در زبانهاى فارسى، عربى، انگلیسى، آلمانى، فرانسوى، اردو، و... ؛
- ج) از جهت كتابخانه: بعضى كتابخانه‌هاى مهم ایران و در صورت امكان، برخى كشورهاى دیگر مثل تركیه، هند، پاكستان و ... .
آمار
كارهاى انجام شده و باقیمانده
-
أ) تعداد كتب شناسایى و ثبت اطلاعات شده:
- منابع فارسى و عربى 30000منبع
- منابع غیرفارسى و عربى 10050منبع
لازم به ذكر است كه بیش از 35.000منبع غیر فارسى و عربى به صورت غیرمستقیم از طریق كتابشناسىها و كتاب‌نامه‌ها خصوصاً مجموعه Index Islamicus شناسایى و ثبت شده است.
- ب) معادل‌گذارى أعلام و پدیدآوران كتب و مقالات ثبت‌شده لاتین: این كار در حال انجام است.
- ت) حروف چینى و مقابله اطلاعات: 95درصد كار حروف چینى اطلاعات مربوط به این پروژه انجام شده و مقابله اطلاعات حروف چینى‌شده آغاز گردیده است.
- ث) تهیه برنامه تولید كتاب: در راستاى تبدیل اطلاعات حروف چینى‌شده به كتاب، برنامه‌اى نرم‌افزارى به سفارش مركز تهیه شد كه قابلیت تبدیل اطلاعات را به كتاب دارد.
آماده‌سازى جهت انتشار: مرحله آماده‌سازى و تحویل اطلاعات به برنامه تولید كتاب و تصحیح نهایى اطلاعات، استخراج نمایه‌ها، فهرست‌ها و موضوعات كلى پس از اتمام كار حروف چینى و مقابله انجام خواهد شد.
نمونه‌هاى عرضه
نمونه‌ای از شناسنامه منبع موضوع‌نویسی شده
ب) استخراج موضوعات (به صورت درختى)
تعریف
مراد از استخراج و ثبت موضوعات منابع، انتخاب عناوین مهم و كلّى رشته‌هاى مختلف علوم عقلى مطرح شده در هر یك از منابع، در حد معرفى اجمالى محتوایى یك منبع و ثبت آنها به صورت درختى با قابلیت استفاده رایانه‌اى و در قالب كتاب است.
هدف
- أ) قابل استفاده شدن كتابشناسىها، از طریق مشخص ساختن و تفكیك دقیق موضوعات منابع؛
- ب) امكان تعیین دامنه تحقیق از طریق انتخاب موضوعات مورد نظر؛
- ج) دستیابى آسان و سریع به محل درج مطالب منابع.
قلمرو
- أ) منابع مهم در همه رشته‌هاى علوم عقلى؛
- ب) موضوعات خاص در برخى رشته‌ها: مثل: موضوع تاریخ فلسفه و موضوعات مشابه آن؛
- ج) منابع فارسى عربى و لاتین.
آمار
أ) تعداد منابع موضوع‌نویسى شده فارسى و عربى به تفكیك رشته
تاریخ فلسفه 2500عنوان تاریخكلام 1500عنوان تاریخ عرفان 3170عنوان منطق وتاریخ منطق 700عنوان فلسفه 231عنوان كلام 385عنوان عرفان 310عنوان ب) تعداد منابع موضوع‌نویسى شدة غیر فارسى و غیرعربى
200عنوان كتاب، 160عنوان مجموعه مقاله كه مشتمل بر بیش از 2000مقاله مى‌باشد.
80% مراحل پژوهش، تصحیح و بازبینى موارد فوق انجام شده است.
ج) كتاب مأخذشناسى تاریخ فلسفه اسلامى با موضوعات تفصیلى
موضوع‌نویسى و كارهاى تحقیقى مربوط به این اثر انجام شده و كار در مرحله ورود اطلاعات به برنامه نرم‌افزارى و سپس برنامه تولید كتاب است. استخراج نمایه‌ها و تك‌واژه‌ها و بازبینى‌نهایى از كارهاى باقى‌مانده است كه نرم‌افزار مربوط به آن سفارش داده شده است.
امید مى‌رود در صورت آماده‌سازى برنامه نرم‌افزارى این اثر نیز در سال87 جهت چاپ آماده شود.
د) كتاب مأخذشناسى تاریخ عرفان اسلامى
تمام منابع مهم فارسى و عربى و لاتین مرتبط با تاریخ عرفان موضوع‌نویسى شده است. مراحل مربوط به حروف چینى، مقابله، ورود اطلاعات در برنامه نرم‌افزارى، استخراج نمایه‌ها و تك‌واژه‌ها، تبدیل اطلاعات به كتاب و بازبینى نهایى در دستور كار آینده مركز قرار دارد.
ه) مأخذشناسى تاریخ كلام اسلامى
كار موضوع‌نویسى 75 درصد منابع فارسى و عربى و بیش از 90 درصد منابع غیر فارسى و غیرعربى شناسایى‌شده، انجام شده است. كار موضوع‌نویسى بقیه منابع باقیمانده و آماده‌سازى پژوهش‌هاى انجام شده جهت عرضه جزء برنامه‌هاى آینده مركز مى‌باشد. مراحل مربوط به حروف چینى، مقابله، ورود اطلاعات در برنامه نرم‌افزارى، استخراج نمایه‌ها و تك‌واژه‌ها، تبدیل اطلاعات به كتاب و بازبینى نهایى در دستور كار آینده مركز قرار دارد.
و) مأخذ شناسى منطق
كار موضوع‌نویسى تمام منابع مهم فارسى و عربى و 60درصد منابع غیر فارسى و عربى شناسایى شده در منطق، انجام شده است. مراحل مربوط به حروف چینى، مقابله، ورود اطلاعات در برنامه نرم‌افزارى، استخراج نمایه‌ها و تك‌واژه‌ها در دستور كار آینده مركز قرار دارد.
ز) مأخذشناسى فلسفه، عرفان، كلام همراه با موضوعات تفصیلى
درصدى از كار موضوع‌نویسى، تصحیح و مراحل پژوهشى مربوط به این مأخذشناسى‌ها انجام شده است (طبق آمار بند«الف») و بقیه كارهاى علمى باقیمانده در این زمینه در حال انجام است.
امید مى‌رود پس از انتشار مأخذشناسى تاریخ فلسفه همراه با موضوعات، با توجه به تجربه مركز كار انتشار بقیه مأخذشناسى‌ها با سرعت بیشترى در دستور كار مركز قرار گیرد؛ بویژه اینكه همزمان با كار آماده‌سازى تاریخ فلسفه فعالیتهاى علمى مربوط به بقیه رشته‌ها در حال انجام است.
نمونه ثبت موضوعى
شیوه‌هاى عرضه
- ب) چاپ موضوعات در قالب كتاب‌هاى كتاب‌شناسى همراه با موضوعات؛
- ج) عرضه دستاوردها در نرم‌افزار مناسب؛
- د) عرضه دستاوردها در اینترنت، اینترانت و شبكه داخلى.
ج) تعیین درجه منابع
تعریف
تعیین مقدار اهمیت و اعتبار هر یك از منابع علوم عقلى اسلامى.
هدف
- أ) اطلاع رسانى به پژوهشگران علوم عقلى؛
- ب) تعیین دامنه تتبّع در نرم‌افزارهاى مربوط به كتاب‌شناسى‌هاى مختلف براى ایجاد سرعت و تسهیل در امر تحقیق؛
- ج) استفاده از آن در تشخیص منابع مهمتر براى تحقیقات و برنامه‌هاى مختلف دائرةالمعارف از قبیلِ توصیف، چكیده، مدخل‌یابى، فرهنگ‌نامه‌ها، دائرةالمعارف و... .
قلمرو
همه منابع علوم عقلى اسلامى كه ثبت مشخصات آنها در مركز انجام شده است.
آمار
انواع فعالیت‌ها و مراحل لازم جهت دستیابى به اهداف درجه‌بندى:
- أ) تهیه شیوه‌نامه درجه‌بندى منابع؛
- ب) جداسازى فهرست‌هاى تهیه شده از منابع رشته‌هاى مختلف به تفكیك رشته‌ها؛
- ج) پیشنهاد درجه منابع و ارائه معیار تعیین درجه، توسط محققان؛
- د) بررسى پیشنهادات محققان در درجه‌بندى توسط كارشناسان برتر؛
- ه) هماهنگ‌سازى درجات تعیین شده در رشته‌هاى مختلف؛
- و) عرضه دستاورد تحقیق در برنامه‌هاى رایانه‌اى و چاپى.
حجم كار انجام شده
حدود 60درصد مراحل كار درجه‌بندى به اتمام رسیده و 40درصد آن در حال انجام است كه امید مى‌رود همزمان با آماده‌شدن اطلاعات جهت تبدیل به كتاب بقیه مراحل نیز به اتمام برسد.
د) شناسایى آثار عقلى مشاهیر
تعریف
در راستاى تكمیل و غنى كردن منابع كتابخانه طرح‌هاى مختلفى در دست اجرا مى‌باشد كه یكى از مهمترین آنها «طرح پژوهشى شناسایى آثار عقلى مشاهیر علوم عقلى اسلامى و محل نگهدارى آنها» است.
هدف
شناسایى و معرفى آثار عقلى مشاهیر علوم عقلى و مشخص كردن محل نگهدارى آنها در كتابخانه‌هاى كشور به منظور ایجاد زمینه تحقیق و غنى‌كردن كتابخانة مركز.
قلمرو
شناسایى نسخ متفاوت آثار عقلى مشاهیر علوم عقلى اسلامى اعم از چاپى، سنگى و خطى از كتابخانه‌هاى مهم.
- تبصره1) آثار مشاهیر غیر مسلمان علوم عقلى كه با حوزه علوم عقلى اسلامى مرتبط‌اند مثل ارسطو، افلاطون و... آورده مى‌شود؛
- تبصره2) آثارى كه موضوع آنها علوم عقلى نیست ولى محتواى آنها ارتباط زیادى با علوم عقلى دارند (مثل اسرار الآیات و شرح اصول كافى از صدرالمتألهین) نیز آورده مى‌شود.
آمار
در راستاى شناسایى آثار مشاهیر علوم عقلى اسلامى، محل نگهدارى این آثار و دستیابى به نسخه‌هاى موجود از این آثار در كتابخانه‌هاى مختلف به ویژه نسخ خطى از آنها كه تا كنون چاپ نشده‌اند، مركز از سال 85 فعالیت خود را آغاز نمود. با توجه به اینكه در 2 سال گذشته تمركز مركز در فاز اول این برنامه بوده است، فعالیتهاى انجام شده بیشتر در زمینة شناخت نسخ خطى علوم عقلى از كتابخانه‌هاى در دسترس بوده است. بنابراین فعالیتهاى انجام شده به شرح ذیل است:
أ. ارتباط با مرکز احیاء میراث اسلامى. در ارتباط با این مرکز حدود 120نسخه‌ى خطى تهیه شد که این نسخه‌ها شامل حدود 1000 رساله‌ى خطى است. براى اکثر این نسخه‌ها فهرست تفصیلى تهیه شده و تعدادى نیز داراى نواقصى هستند که واحد نسخه‌شناسى در حال رفع این نواقص است.
ب. ارتباط با کتابخانه‌ى مرکزى آستان قدس رضوى. از این کتابخانه بیش از 200 نسخه‌ى خطى درخواست شده است که تاکنون حدود 130 نسخه‌ى آن را در قالب 12 لوح فشرده فرستاده‌اند که در این واحد نسخه‌ها از عکس به فایل PDF تبدیل شده و به همراه صفحه‌عنوان براى صحافى فرستاده شده‌اند، ولى کار فهرست‌بردارى تفصیلى آنها هنوز در ابتداى راه است و از این رو نمى‌توان به‌دقت گفت که این نسخه‌ها شامل چند رساله‌ى خطى است اما با توجه به این‌که کار فهرست‌بردارى چند نسخه به پایان رسیده است مى‌توان حدس زد که این 130 نسخه دست‌کم شامل 2000 رساله‌ى خطى خواهد بود. بقیه‌ى نسخه‌هاى درخواستى از آستان قدس در حال پیگیرى است و به زودى به دست ما خواهد رسید.
ج. دو لوح فشرده شامل حدود 25 نسخه‌ى خطى به طور پراکنده از کتابخانه‌ى مجلس شوراى اسلامى و کتابخانه‌ى آستان قدس (غیر از مورد ب) به دست ما رسیده که شامل حدود 100 رساله خطى است.
د. مجموعه فایل‌هاى نسخ خطى تهیه شده:
- نسخ خطى كتاب‌ها : 275 عنوان؛
- رساله‌هاى خطى: 3100 عنوان.
كارهاى در دست اقدام:
- أ. رفع نواقص از نسخه‌هاى مرکز احیاء میراث اسلامى
- ب. تلاش براى برقرارى ارتباط با بخش میکروفیلم‌هاى کتابخانه‌ى مرکزى دانشگاه تهران
- ج. پیگیرى نسخه‌هاى برجاى مانده از آستان قدس رضوى که نزدیک به 100 نسخه‌ى خطى خواهد بود
- د. سفر به هند و تهیه‌ى فهرست از مجموعه‌ى 000/25 میکروفیلم مرکز میکروفیلم نور در دهلى‌نو در زمستان امسال. پیش‌بینى اولیه‌ى ما این است كه حداقل 5000 از این میکروفیلم‌ها در راستاى اهداف مرکز است.
- ه. تبدیل عکس نسخه‌ها به فایل پى.دى.اف، تدوین صفحه‌عنوان براى آنها، صحافى، و در نهایت تدوین فهرست تفصیلى براى هر یک از مجموعه‌هاى خطى
نمونه‌هاى عرضه
واحد نسخه شناسى در فكر تدوین و چاپ «فهرست نسخه‌هاى خطى مركز پژوهشى دائرةالمعارف علوم عقلى اسلامی» است. این طرح هنوز در مراحل ابتدایى قرار دارد.
نسخه‌شناسى
هدف از این فعالیت، شناسایى نسخة معتبرتر یك منبع در منابع چند نسخه‌اى و معرفى آنها به محققان براى استفاده در ارجاعات است.
انتخاب نسخه‌هاى خطى
انتخاب نسخه‌هاى خطى اغلب از روى فهرست‌هاى منتشر شده از نسخه‌هاى خطى انجام مى‌گیرد. البته گاهى در صورت امكان پس از رؤیت خود نسخه (یا تصویر آن ) انتخاب صورت مى‌پذیرد.
تهیه تصویر آثار
در حال حاضر قریب 2000 عنوان نسخه خطى از این طریق شناسائى و ثبت شده‌اند.
قابل استفاده كردن نسخه‌ها
مراد از قابل استفاده كردن نسخه‌ها، تبدیل عکس نسخه‌ها به فایل پى.دى.اف، تدوین صفحه‌عنوان براى آنها، صحافى، و در نهایت تدوین فهرست تفصیلى براى هر یک از مجموعه‌هاى خطى است.
ﻫ) تعیین نسخه برتر
تعریف
از آنجا كه از برخى كتاب‌هاى مورد نیاز محققان مركز چند نسخه چاپى و تصحیح شده وجود دارد براى سهولت استفاده و یك دست كردن ارجاعات و ... بهترین آن نسخه‌ها توسط واحد نسخه شناسى انتخاب شده و به محققان معرفى مى‌گردد. همه بخش‌ها و واحدهاى مركز ملزم هستند كه در پژوهش‌هاى خود فقط از نسخه‌هاى كه به عنوان برتر معرفى شدند استفاده كنند.
هدف
این كار با همكارى و ارتباط با كتابخانه‌هاى مراكز مهم خطی, با هدف تصویربردارى از آنها و براى غنى‌سازى كتابخانه مركز انجام مى‌گیرد.
قلمرو
این طرح شامل همه كتاب‌هایى كه در زمینه علوم عقلى اسلامى هستند و تاكنون به چاپ نرسیده‌اند مى‌باشد.
آمار
165 نسخه
نمونه‌هاى عرضه
عرضه در محدوه داخلى مركز