گفتوگوی خبرگزاری حوزه با رئیس مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) (بخش دوم)
گفت‌وگو با حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر احمد ابوترابی (بخش دوم) :
علم «عرفان ادبی» را به عنوان علمی جدید تولید کرده‌ایم
حوزه/ رئیس مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی از تولید علم عرفان ادبی، در لابه‌لای پژوهش‌های محققین این مرکز خبر داد.
حجت‌الاسلام و المسلمین احمد ابوترابی، رئیس مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در بخش دوم گفتوگوی خود با خبرنگار خبرگزاری حوزه، اظهار کرد: یکی از موضوعات جالبی که ما در تحقیقات و پژوهش‌ها با آن برخورد کردیم و خود موضوع مستقلی شد، بحث «عرفان ادبی» است که با تغییراتی، در حد تولید علم جدید در حال انجام است. تعبیر عرفان ادبی برای کسانی که موضوع را می‌شناسند، آشنا نیست و آنچه معروف است بحث ادبیات عرفانی است. شوراهای علمی عرفان مرکز به این نتیجه رسیدند که ما یک عرفان ادبی داریم که صرفا یک ادبیات عرفانی نیست.
اگر بخواهیم به صورت عرفی و عامیانه این علم را معرفی کنیم تا مردمی که حتی با این رشته آشنا نیستند آن را اجمالا بشناسند، باید یادی کنیم از غزل عرفانی حضرت امام خمینی رضوان‌الله‌تعالی علیه که به‌صورت عمومی منتشر شد و درآن از خال لب، لب دوست، چشم بیمار، میخانه، میکده، خرقه و پیر و خرابات و بتکده نام برده شد.
این ادبیات، ادبیات عمومی مردم و حتی ادبا و شاعران بود در کلام ادیبان. این اشعار مربوط به عشق مادی و دنیوی است. خال لب، لب دوست، گیسو و زلف یار و شراب و مستی، این اصطلاحات برای عموم مردم هم فقط در حوزه ادبیات عاشقانه شناخته شده است.
لذا این سؤال مطرح بود که اینها یعنی چه؟ کسانی که با ادبیات عرفانی آشنا بودند اجمالاً می‌دانستند که عرفای ما یا ادیبانی که با عرفان آشنا بودند، برخی از مضامین را می دانستند که این الفاظ معانی خاص دارد و با عشق و معنی مادی آنها فاصله‌ای به سوی بی‌نهایت دارد، خال لب، زلف یار و گیسوی دوست، و پیچ مو و چشم و ابرو و شراب و مستی و امثال اینها یک معانی خاصی دارد و عرفای ما در ضمن این الفاظ یک حقایق بلندی را بیان کرده‌اند.
این مجموعه در ابتدا به صورت یک علم مستقل مطرح نبود، فقط کتاب‌های اشعاری بود و نهایتا کتابهایی که شرح آنها به دست ما رسیده بود، چیزی که در این باره در مجموعه ما اتفاق افتاد این بود که اساتید ما به این نتیجه رسیدند که ما رشته علمی به نام عرفان ادبی می‌توانیم داشته باشیم این علم را باید استخراج کرد، مایه‌های آن در اشعار عرفانی و شرح آنها در کتاب‌های ما موجود است. جرقه این کار در پایان‌نامه ابتکاری یکی از دانش‌اموختگان دوره‌های درسی عرفان این مرکز زده شد. البته مایه‌های اولیه‌اش در آن جلسات شورای علمی عرفانی فراهم شد که این یک رشته علمی مستقل است و این علم را ما باید از درون کتاب‌های شعر استخراج کنیم و این فقط ادبیات نیست بلکه یک نوعی از عرفان است که با نوآوری و ابتکار عمل همراه بود. هنوز هم برای برخی از کسانی که با ادبیات عرفانی در دانشگاه آشنا هستند یک مقدار موجب شگفتی است که این چه لفظی است، ولی دوستان ما با دسته‌بندی اصطلاحات مجموعه اشعار نشان دادند که اشعار و اصطلاحات عرفان ادبی، خود نظامی دارند، بعضی عارفانه، زاهدانه، سالکانه، رندانه و مانند اینهاست و هر اصطلاحی ممکن است چند معنا و رمز را به همراه داشته باشد، و در ذیل اصطلاحات رده‌ها قرار گیرد و بیان کردند که چه حقایق بلندی در این ادبیات نهفته است و چه مضامینی از توحید اسلامی را دربرمی‌گیرند، این یک علم تولیدی جدیدی است که محصول آن در ضمن «فرهنگ‌نامه عرفان ادبی» در حال تهیه شدن است و هم اکنون حدودا ۳۰ درصد کار از آن انجام شده است.
عرفان عملی نیز کار دیگری از این مجموعه است که همه مراحل کار در فاز اول آن در حال اتمام است و دوستان ما کار گسترده و دقیقی در آن انجام داده‌اند. امید است این کار هم در سال آینده به اتمام برسد و در اوایل سال ۱۴۰۳ منتشر شود.
حوزه نیوز- لطفا از دیگر فعالیت‌های مرکز، عناوینی را ذکر کنید:
کتاب‌شناسی علوم عقلی و تهیه معجم‌ها موضوعی
یکی دیگر از کارهای مرکز، تهیه معجم‌هاست که قبلا به آن اشاره شد. این کار برای تضمین جامعیت مطالب مقالات و تسهیل و تسریع در دستیابی به محل درج مطالب در متون اصلی است. این کار در اکثر رشته‌ها انجام شده است ودر ده‌ها جلد کتاب به صورت‌های گوناگون و لوح‌های فشرده با نرم افزارهایی پیشرفته عرضه شده است. علاوه بر این‌دو هم اکنون اکثر آنها از سایت مرکز، قابل دستیابی است.
کارمعجم‌ها از کتاب‌شناسی آغاز شده است.
کتاب‌شناسی‌های علوم عقلی، اقدام دیگری از کارهای میان‌مدت مرکز است. کتاب‌شناسی علوم عقلی به نظر کار ساده‌ای است، در حالی که کتابهایی که موضوعات علوم عقلی دارند از میان انبوهی از کتاب‌ها استخراج می‌شوند و تاکنون حدود ۵۰ هزار کتاب علوم اسلامی شناسایی و معرفی شده‌اند.
لازم به ذکر است که در مرکز دائرةالمعارف فعالیت زیادی در مورد کتاب‌شناسی‌ها انجام شده به طوری که آثار ارزشمندی برای پژوهشگران دربر خواهد داشت. در این نوع فعالیت در جستجوی آن بودیم که کاری صورت گیرد که محققان بتوانند به راحتی از میان ده‌ها هزار کتاب و مقاله، موضوع مورد نیاز و محل درج آن را در میان آثار متعدد به دست آورند.
پیرامون این موضوع در چند مرحله فعالیت‌هایی انجام شد: در ابتدا عناوین کتاب‌های علوم عقلی و موضوع‌بندی کلی آنها به صورت رشته‌ای تعیین شده و سپس موضوعات کلی کتاب‌ها استخراج شد. در مرحله بعد موضوعات به صورت تفصیلی از کتاب‌ها استخراج و آدرس هر موضوعی ثبت گردید به این معنا که این موضوع در فلان صفحه از فلان کتاب مطرح شده است. پس از آن، یک کار فهرست‌نویسی، البته نه مانند فهرست‌نویسی کتابخانه‌ای، بلکه شبیه به تهیه فهرست مطالب برای یک کتاب که برای هر چند صفحه یک عنوان زده می‌شود، انجام شد و عنوان‌ها را به صورت نمایه و نمایه‌ها را به صورت کلیدواژه معرفی کردیم.
به خدمت گرفتن تکنولوژی برای تسهیل در پژوهش/ ارائه معجم‌های لفظی برای اولین‌بار تحت وب
اقدام دیگری که صورت گرفته، خوانش کتاب‌ها و نمایه‌نویسی آنها همراه با موضوعات استخراج شده می‌باشد که در نهایت، فیش‌های تهیه شده در نرم‌افزاری جمع‌آوری می‌شوند، مثلاً ابن‌سینا در این بخش از صفحه چه می‌خواهد بگوید، مثل یک بند از کتاب یا ثلث یا نصف صفحه را ما در یک جمله مثلاً ۱۲۰ حرفی معرفی می‌کنیم، برای این جمله نمایه می‌گذاریم و به آن نمایه کلیدواژه می‌دهیم.
تاکنون ۴۵ هزار کتاب در مرکز دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی، موضوع نویسی شده است. برخی از آنها خلاصه‌نویسی و برخی نمایه شده و برخی دیگر موضوعات آنها به صورت تفصیلی استخراج شده است و این مجموعه ارزشمند را با همین شیوه وارد برنامه نرم‌افزاری کرده‌ایم و محقق اگر بخواهد پژوهشی انجام بدهد با فیلتر کردن دیتای مورد نیاز، به آن موضوعی که بخواهد می‌تواند دست پیدا کند.
آنچه قبلاً بود نهایتاً در حد فهرست مطالب بود ولی اکنون موضوع را با توجه به تاریخ، استخراج کردیم و با فیلتر کردن آنها در برنامه‌های نرم‌افزاری، ریزموضوعات به راحتی به دست می‌آید که در فلان قطعه تاریخ، اصلاً این موضوع مطرح بوده یا نبوده است، ما یک سری موضوعات را امتحان کرده‌ایم و در هیچ برنامه جستجوی اینترنتی اینها پیدا نکرده‌ایم، چون که این کارها انجام نشده است. این دیتای موجود در نرم‌افزارها در کتابهایی به صورت معجم لفظی عرضه شده و سپس در سایت مرکز بارگذاری شده است. لازم به ذکر است که پایگاه اصطلاحات مرکز به صورت آزمایشی راه‌اندازی شده و هم اکنون در دسترس عموم است؛ اما به صورت رسمی رونمایی نشده است. ان‌شاءلله پس از دریافت بازخوردها و رفع اشکالات احتمالی در سال آینده این بخش رونمایی خواهد شد.
حوزه نیوز- گفتید که هدف اصلی مرکز تدوین دائرةالمعارف ها است، لطفا درباره ضرورت، گستره وشیوه کار خود در این هدف نکاتی را بفرمایید:
تدوین دایرةالمعارفهای علوم عقلی اسلامی
فاز بعدی فعالیت مرکز، نوشتن دایرةالمعارفهایی در هر کدام از رشته‌های علوم عقلی اسلامی است. دایرةالمعارفهایی که امروز در دنیا و در کشور ما موجودند به چند دسته تقسیم می‌شوند. در یک دسته‌بندی اولیه و ساده می‌شود به سه بخش تقسیم کرد: اول: دایرةالمعارفهایی که بر اساس ضوابط و استانداردها تهیه شده‌اند؛ دوم: دایرةالمعارفهایی که در رشته‌های تخصصی ولی به صورت عمومی نوشته شده‌اند اما استاندارها را ندارند. دسته اول درواقع دایرةالمعارفهای تخصصی‌ای هستند که به صورت تخصصی هم نوشته شده‌اند و دسته دوم دایرةالمعارفهایی تخصصی‌اند، اما متن دایرة‌المعارف، تخصصی نیست. سوم: دایرةالمعارفهایی که به صورت عمومی و برای عموم مردم نوشته شده‌اند و مربوط به موضوعات علمی و تخصصی نیستند.
دایرةالمعارفها زمینه‌ای برای صدور و گسترش فرهنگ هستند
دایرةالمعارفهایی که به صورت تخصصی نوشته می‌شوند و استانداردهای نسبتاً مطلوبی دارند، بین‌المللی می‌شوند و در کشورهای مختلف دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرند، مثلاً در کشور ما دایرةالمعارفهایی همچون؛ بریتانیکا که مربوط به انگلستان است، راتلج که محصول مشترک آمریکا و انگلیس است، دایرة‌المعارف فلسفه پل ادواردز و بکر در فلسفه اخلاق مشهور شده‌اند. و حقیقیتا فرهنگ و معارف غربی را به ایران منتقل کرده‌اند. شاید سؤال شود دایرةالمعارفها به دنبال چه هستند؟ باید بگویم، دایرةالمعارفها ادعا دارند همه سابقه موضوع مورد تحقیق را از ابتدا تا امروز ارائه می‌کنند، آن کسی که می‌خواهد ببیند موضوعی در دنیا از ابتدا تا حالا چه مقدار درباره آن کار شده، و چه مطالبی در آن هست، سراغ دایرة‌المعارف آن موضوع می‌روند و از آن استفاده می‌کند.
دایرةالمعارفها زمینه‌ای هستند برای صدور فرهنگ‌ها. درواقع، چند کارکرد دارند؛ یکی اینکه هر کس اطلاعات مختصر و سریع خود و روزمره عمومی یا تخصصی را از آنها می‌گیرد. همچنین اینها اولین گام برای هر تحقیقی هستند. محقق برای پیدا کردن سرنخ‌های تحقیقی و برای اینکه بداند موضوع پژوهش او در دنیای علم تا کنون به کجا رسیده است، سراغ مقالهای از موضوعات یا یک دایرة‌المعارف جامع می‌رود.
تهیه شیوه‌نامه‌ای برای تهیه بهترین دایرةالمعارفها
در اینجا بجاست این سؤال مطرح شود که آیا دایرة‌المعارفی در دنیا وجود دارد که گزارشی بی‌طرفانه، جامع و درست ارائه کرده باشد؟ باید بگوییم: حقیقتاً ما سراغ نداریم که محققی در دنیا یک موضوع را به صورت مختصر در یک رشته و موضوعی خاص با بی‌طرفی کامل نوشته باشد. لذا چون کنترل دقیقی نیست، چندان اعتمادی وجود ندارد. بهترین دائرةالمعارفهای خارجی که در ایران هم دارای شهرتی هستند نیز با آن هدف و ادعا، خیلی فاصله دارند مثل بریتانیکا یا امریکانیکا یا راتلج یا مثلاً پل ادواردز، حتی حاضر نشده‌اند که منبع گزارش خود را به صورت دقیق به جلد و صفحه معرفی کنند تا امکان راستی‌آزمایی داشته باشند و محقق بتواند به آنها مراجعه کند و تحقیق خود را انجام دهد. نهایتا اینها در انتهای مقاله نام کتاب‌ها را به صورت کلی آورده‌اند.
یک فرهنگی در دنیای غرب وجود دارد که نویسندگان نمی‌خواهد زمینه تحقیق برای فرد دیگری فراهم شود. لذا آدرس‌هایی که می‌دهند دقیق نیست تا محقق بتواند به آن مراجعه کرده و متن کتاب را مطالعه کند و لذا مقاله‌نویس‌های غربی نهایتا در انتهای مقاله، نام چند کتاب را برای مطالعه معرفی می‌کنند. بنابراین چون آدرس دقیقی در دسترس قرار نمی‌دهند قابل اعتماد نیستند. ملاحظه می‌کنیم که به مطالب مهمی در گزارش تاریخی اشاره نشده است و حتی تاریخ علم را نیز تحریف کرده‌اند. با این وجود اگر ما بتوانیم یک دایرة‌المعارفی فراهم کنیم که یک گزارش واقعی باشد، و اینگونه ضعف‌ها را نداشته باشد، این دایرة‌المعارف خیلی ارزشمند است. برای رفع اینگونه مشکلات ما شیوه‌نامه‌ای برای دائرة‌المعارف‌نویسی تهیه کرده‌ایم که به نظر می‌رسد در آن همه قوت‌های دائرةالمعارفهایی که ادعای استاندارد را دارند وجود دارد و تلاش شده است هیچ یک از ضعف‌های آنها را نداشته باشد.
ما تلاشمان این است مطابق بالاترین استانداردها و مطلوب‌ترین اقدامات پژوهشی با جامعیت بالا یعنی از ابتدای تاریخ تا به امروز، با ترتیب منطقی، با آدرس درون‌متنی و دقیق، با استفاده از اصطلاح‌نامه‌هایی که برای اینها تهیه شده، با رعایت اختصار و گویایی، مقالات خود را عرضه کنیم. شایان ذکر است که استفاده از نقشه علوم و اصطلاح‌نامه‌ها خیلی مهم است چرا که جایگاه این موضوع را باید ما از طریق آن اصطلاح‌نامه و آن نقشه‌هایی که کشیدیم تعیین کرده و مطلب را مشخص نماییم که این جایگاهش با فلان موضوعش چیست تا مقاله ما جامع، دقیق و متناسب باشد.
تحریف تاریخ و محتوای علوم در دائرةالمعارفهای بین‌المللی غربی
نکته مهمی که باید بدان اشاره کنم این است که یکی از اهداف برخی از دائرةالمعارفهای معروف دنیا، به‌ویژه دایرةالمعارفهای غربی، تحریف تاریخ علم بوده و هم‌اکنون نیز چنین است. همین دائرةالمعارف اسلام که هرچند مطالب خوبی دارد اما برخی دست‌اندکاران آن وابسته به صهیونیزم جهانی هستند و برخی از آنها توسط سرویس‌های اطلاعاتی و امنیتی تهیه شده و اهداف سلطه‌گران را دنبال می‌کنند و برخی از اینها در موضوعات اسلامی تهیه شده است. همین دانش‌نامه آزاد فارسی را که تحت کنترل صهیونیزم جهانی است ببینید؛ مدتی پیش به مناسبتی مقالهای از آن را درباره حضرت صدیقه کبری فاطمه زهرا علیها السلام دیدم. حقیقتا بی‌انصافی، تحریف، تهمت بلکه حاوی اهانت‌هایی به این ارزشمندترین بانوی عالم است و منابع آن نیز بی‌اعتبارترین منابع بوده و نادرترین حرفها را مگس‌گونه دنبال کرده است. یا دائرةالمعارف اسلام که نقد چند مقاله آن را در مجله معرفت عقلی چاپ کرده‌ایم.
اما تلاش ما این بوده که یک گزارش دقیق و کاملی از تاریخ هر موضوع و به صورت دایرة‌المعارف تهیه کنیم، و اگر دیدگاه خاصی هم داریم به‌گونه‌ای نگارش شود که از بخش گزارش کاملا قابل تفکیک باشد. مثلا می‌گوییم تا اینجا گزارش تاریخ است و از اینجا به بعد دیدگاه نویسنده می‌باشد. مطالب را خلط نمی‌کنیم تا تاریخ را فریب بدهیم. اگر یک چنین مقالهای بخواهد نوشته شود شاید بشود به راحتی گفت در یک موضوع پژوهشی ۱۰ برابر یک مقاله علمی پژوهشی با همان حجم وقت می‌گیرد. ما به دنبال کار کیفی عظیمی هستیم و مراحل ارزیابی‌های سختی برای مقالات تببین کرده‌ایم که تا رسیدن به نتیجه حدود ۱۰۰ مرحله را تشکیل می‌دهد. بعضی از مواقعی که مطلبی سفارش می‌شود، تا آن مقاله به تأیید برسد حدود ۱۰۰ مرحله می‌گذرد. شاید یک مقاله عادی نهایتاً مثلاً ۲۰ مرحله بگذراند. ما چنین کاری را در چند رشته از جمله منطق، فلسفه سیاسی و عرفان نظری آغاز کرده‌ایم. البته مقدمات کار برای چندین دائرةالمعارف دیگر فراهم شده است.
ممکن است به ذهن برسد، شاید شما هیچ وقت فرصتی برای تدوین بقیه دایرةالمعارفها پیدا نکنید، جواب این است که آن سرمایه‌ای که فراهم شده مخصوص این دایرة‌المعارف نیست بلکه برای هر پژوهشی در هریک از این علوم لازم است هرکس اگر بخواهد یک تحقیق جامع و دقیق و همه‌جانبه‌ای در رابطه با یک موضوع انجام بدهد، باید به این اصطلاح‌نامه‌ها ومعجم ها و پرونده‌های علمی رجوع کند، اگر بخواهد یک تدبر جامع علمی یعنی یک جستجوی جامعی در کتاب‌ها داشته باشد، این اقدام علمی فرآیند کار برای محققین و پژوهشگران امروز و فردا را بسیار تسهیل می‌کند و وقت کمتری را از ایشان می‌گیرد.
دیدگاه